فهرست مطالب
مقدمه كنگره ··· 5
مقدمه مؤلّف ··· 15
فصل اوّل: رى در پهنه تاريخ
44 ـ 19
وجه تسميه رى ··· 19
بانى و بناى رى ··· 20
تاريخ سياسى رى (قبل از اسلام) ··· 22
تاريخ سياسى رى (عصر اسلامى) ··· 26
رى از ورود اسلام تا عصر قاجار ··· 26
مدح و توصيف رى از ديدگاه مورخان و جهان گردان ··· 39
مذمت رى ··· 40
فصل دوم: شرح حال امامزادگان معزز آستان
76 ـ 45
الف: حضرت عبدالعظيم حسنى عليهالسلام ··· 45
1 ـ شرح نسب و اجداد ··· 45
1/1 ـ عبداللّه بن على ··· 46
2/1 ـ على بن حسن ··· 46
3/1 ـ حسن بن زيد ··· 47
4/1 ـ زيد بن حسن عليهالسلام ··· 47
(5)
2 ـ حيات سياسى و معنوى ··· 48
رساله صاحب بن عباد در توصيف جايگاه معنوى حضرت عبدالعظيم ··· 55
3 ـ حيات و جايگاه علمى ··· 56
1 ـ 3 ـ استادان و مشايخ عبدالعظيم حسنى ··· 57
2 ـ 3 ـ نمونهاى از احاديث عبدالعظيم حسنى از ائمه معصومين عليهمالسلام ··· 60
الف ـ احاديث عبدالعظيم حسنى با واسطه از امام رضا عليهالسلام ··· 61
ب ـ احاديث عبدالعظيم حسنى از امام جواد عليهالسلام ··· 62
ج ـ احاديث عبدالعظيم حسنى از امام هادى عليهالسلام ··· 62
4 ـ وفات و محل دفن حضرت عبدالعظيم حسنى عليهالسلام ··· 63
5 ـ ثواب زيارت حضرت عبدالعظيم عليهالسلام ··· 66
ب ـ شرح حال و نسب امامزاده حمزة بن موسى عليهالسلام ··· 68
ج ـ شرح حال و نسب امامزاده طاهر بن محمد عليهالسلام ··· 72
فصل سوّم: تاريخچه آستان حضرت عبدالعظيم حسنى عليهالسلام
116 ـ 77
1 ـ موقعيت تاريخى آستان در دورههاى مختلف ··· 77
الف ـ بناى نخستين آستان ··· 77
ب ـ آستان در عصر آلبويه ··· 79
ج ـ آستان از عصر سلجوقى تا عصر صفوى ··· 80
د ـ آستان در عصر صفوى ··· 83
ه ـ آستان در عصر قاجار ··· 85
آستان از ديدگاه سياحان در عصر قاجار ··· 86
2 ـ آثار و توصيف بناى آستان حضرت عبدالعظيم عليهالسلام ··· 89
الف ـ آثار تاريخى ··· 89
1 ـ صندوق عتيق ··· 89
2 ـ ضريح مطهر ··· 93
3 ـ گنبد ··· 94
4 ـ منارهها ··· 96
5 ـ حرم مطهر ··· 97
6 ـ درهاى حرم ··· 98
(6)
7 ـ صحنها ··· 101
7 ـ 1 ـ صحن عتيق (شمالى) ··· 101
7 ـ 2 ـ صحن باغ طوطى (شمال غربى) ··· 102
7 ـ 3 ـ صحن ناصرى (غربى) ··· 103
7 ـ 4 ـ صحن باغچه على جان (شمال شرقى) ··· 103
7 ـ 5 ـ صحن امامزاده حمزه (جنوبى) ··· 104
8 ـ ايوانها ··· 104
8 ـ 1 ـ ايوان جنوبى ··· 104
8 ـ 2 ـ ايوان شمالى ··· 104
9 ـ رواقها ··· 105
9 ـ 1 ـ رواق شرقى ··· 105
9 ـ 2 ـ رواق شمالى ··· 105
9 ـ 3 ـ رواق غربى = رواق بالاسر ··· 105
3 ـ مجموعه آستان و متعلقات آن ··· 108
الف ـ كتابخانه ··· 108
قرآنهاى خطى و نفيس ··· 110
ب ـ مدرسه و حوزه علميه ··· 111
1 ـ مدرسه علميه برهان ··· 111
2 ـ مدرسه علميه امينيّه ··· 111
ج ـ مسجد جامع ··· 112
د ـ موزه ··· 112
فصل چهارم: توليت آستان (از ابتدا تا انقلاب اسلامى)
136 ـ 117
توليت آستان (از ابتدا تا انقلاب اسلامى) ··· 117
الف ـ توليت آستان از عصرسلجوقيان تا عصرصفوى (دورانشاه طهماسب)··· 117
1 ـ سيد شرفالدين محمد بن على ··· 117
2 ـ سيد علىشاه ··· 120
3 ـ امير عنايت اللّه ··· 120
4 ـ امير خليلاللّه ··· 120
(7)
5 ـ امير هدايتاللّه ··· 121
6 ـ نظامالدين علىشاه ··· 121
7 ـ امير حسامالدين ابراهيم ··· 121
8 ـ امير نوراللّه ··· 122
9 ـ امير مجدالدين ··· 122
ب ـ توليت آستان از عصر صفوى (شاه طهماسب) تا عصر قاجار ··· 122
10 ـ سيد حسين خاتمالمجتهدين ··· 122
11 ـ ميرزا حبيباللّه ··· 124
12 ـ ميرزا ابراهيم شيخ الاسلام ··· 124
13 ـ ميرزا محمد على الحسينى ··· 124
ج ـ توليت آستان از عصر قاجار تا انقلاب اسلامى ··· 125
14 ـ ميرسيد على الحسينى ··· 125
15 ـ ميرزا ابوالحسن متولى باشى ··· 125
16 ـ ميرزا سيد على (ميرزابزرگ) ··· 126
17 ـ ابوالحسن آقامير (متولىباشى) ··· 126
18 ـ ميرزا هدايتاللّه ··· 128
19 ـ سيد احمد هدايتى ··· 128
20 ـ محمدعلى هدايتى ··· 128
سلسله نسب ميرسيد حسين خاتم المجتهدين ··· 129
د ـ توليت آستان پس از انقلاب اسلامى ··· 131
فصل پنجم: آستان مقدس حضرت عبدالعظيم عليهالسلام در عصر حاضر
234 ـ 137
آستان در دوران توليت آقاى محمّد محمّدى رىشهرى ··· 137
اجراى طرح عظيم ملّى و مذهبى توسعه آستان ··· 140
1 ـ برنامهها و اهداف طرح توسعه ··· 141
الف: پروژههاى اصلى ··· 143
ب: پروژههاى فرعى ··· 144
ج: پروژههاى خارج از شهر رى ··· 144
2 ـ نگاهى كلى و مختصر به مراحل اجرايى طرح توسعه از 1370 تا 1380ش ··· 145
(8)
3 ـ طرح تفصيلى و تشريح عمليات اجرايى توسعه حرم ··· 151
الف ـ بخش اول: احداث و توسعه اماكن زيارتى و عبادى ··· 151
1 ـ احداث رواقها و شبستانهاى جديد ··· 151
1 ـ 1 ـ رواق بين الحرمين ··· 152
2 ـ 1 ـ رواق امامزاده حمزه عليهالسلام ··· 153
3 ـ 1 ـ رواق امامزاده طاهر عليهالسلام ··· 154
ضريح جديد امامزاده طاهر عليهالسلام ··· 155
4 ـ 1 ـ رواق اسماعيل رضايى ··· 156
2 ـ بستهاى جنوبى و شمالى ··· 156
1 ـ 2 ـ بست جنوبى و نگارخانه عترت ··· 156
2 ـ 2 ـ بست شمالى ··· 157
3 ـ صحنهاى جديد ··· 158
3 ـ 1 ـ صحن مصلى ··· 158
3 ـ 2 ـ صحن امامزاده حمزه عليهالسلام ··· 160
3 ـ 3 ـ صحن امامزاده طاهر عليهالسلام ··· 160
3 ـ 4 ـ حياط شيخ ابوالفتوح رازى ··· 161
4 ـ مصلاى بزرگ ··· 161
5 ـ تختگاهها و راهروها ··· 164
6 ـ حسينيه اثنى عشرى ··· 165
7 ـ موقعيت مقبرهها و مزارات مجموعه آستان در توسعه جديد ··· 165
الف ـ قبور رواق ابوالفتوح رازى ··· 166
ب ـ قبور رواق آيتاللّه كاشانى (بالاسر ـ ناصرى) ··· 168
ج ـ قبور رواق حاج اسماعيل رضايى ··· 170
د ـ قبور رواق امامزاده حمزه ··· 171
ه ـ ورودى رواق عتيق ··· 171
و ـ قبور صحن مصلى ··· 171
ز ـ صحن باغ طوطى ··· 172
ب ـ بخش دوم: ايجاد و احداث مراكز فرهنگى و علمى ··· 172
1 ـ دانشكده علوم حديث ··· 173
لوح افتتاحيه دانشكده حديث ··· 174
(9)
1 ـ 1 ـ امكانات آموزشى و پژوهشى ··· 175
الف ـ بخش آموزش (معاونت آموزش) ··· 175
ظرفيت پذيرش دانشجو و كادر هيأت علمى ··· 176
ب ـ بخش پژوهش (معاونت پژوهشى) ··· 177
امكانات پژوهشى و تحقيقاتى ··· 177
ج ـ بخش فرهنگى رفاهى (معاونت فرهنگى دانشجويى) ··· 180
2 ـ تالار شيخ صدوق و شيخ كلينى ··· 181
3 ـ موزه جديد ··· 182
4 ـ مركز فرهنگى جوانان ··· 183
5 ـ حوزه علميه برهان ··· 184
6 ـ كتابخانه جديد ··· 184
7 ـ مجتمع آموزشى حضرت عبدالعظيم عليهالسلام ··· 186
8 ـ دار القرآن الكريم ··· 186
ج ـ بخش سوم: احداث مراكز ادارى و خدمات رفاهى ··· 187
1 ـ احداث دارالتوليه ··· 187
2 ـ دارالضيافه (ميهمانسرا) ··· 188
3 ـ تجهيز و انتقال درمانگاه قديم ··· 188
4 ـ احداث دار الشفاى حضرت زهرا عليهاالسلام (كوثر) ··· 189
5 ـ بازار بزرگ رى ··· 190
6 ـ احداث فضاهاى سبز و خيابانها ··· 191
7 ـ قرض الحسنه ··· 192
8 ـ ساير خدمات اجتماعى و رفاهى ··· 192
د ـ بخش چهارم: ايجاد مراكز و امكانات تأسيساتى و زيربنايى ··· 193
1 ـ سيستمهاى تأسيساتى ··· 193
2 ـ پشتيبانى طرح توسعه ··· 195
ه ـ بخش پنجم: آشنايى با تشكيلات ادارى آستان و متصديان طرح توسعه ··· 196
1 ـ معاونت عمرانى ··· 196
واحد معمارى و دفتر فنى ··· 197
نوع معمارى و سبكهاى سنّتى طرح توسعه ··· 198
2 ـ معاونت اقتصادى ··· 199
(10)
3 ـ معاونت هماهنگى و امور اجرايى ··· 200
1 ـ اداره كلّ امور حقوقى و قراردادها ··· 201
2 ـ اداره كلّ موقوفات ··· 202
3 ـ اداره كل املاك و مستغلاّت ··· 204
1/3 ـ واحد موقوفات تجارى ··· 205
2/3 ـ واحد موقوفات مسكونى ··· 205
فعاليتهاى اقتصادى ··· 205
موقوفات آستان در گذشته و حال ··· 207
1 ـ مزرعه ايرين ··· 208
2 ـ مزرعه سيد عبداللّه ابيض ··· 208
3 ـ مزرعه عين آباد ··· 208
4 ـ مزرعه سينك و ده «واريز» ··· 209
5 ـ مزرعه مافتان ··· 209
6 ـ مزرعه استروهه ··· 209
7 ـ باغچهاى در «وسفنارد» ··· 210
8 ـ مزرعه علائين ··· 210
9 ـ چهار هرز (چاله هرز) و بالغ آباد ··· 211
10 ـ مزرعه «آبه غار» (ده خير) ··· 211
11 ـ مزرعه «مبارك آباد» (خيرآباد) ··· 211
12 ـ مزرعه «بندگردان» ··· 212
13 ـ مزرعه شرقى «چشمه شاهى» ··· 212
14 ـ مزرعه هوسنه بهنام ··· 212
15 ـ مزرعه ايلمان ··· 212
16 ـ مزرعه «دز» ··· 213
17 ـ مزرعه «خوارذيل» ··· 213
18 ـ قنات مقصودآباد ··· 213
19 ـ قريه عمادآور غار رى. ··· 214
20 ـ مزرعه بهشتى غار رى. ··· 214
21 ـ مزرعه بىبى مريم ··· 214
22 ـ مزرعه جلال آباد ··· 214
(11)
4 ـ معاونت ادارى و مالى ··· 216
5 ـ معاونت فرهنگى ··· 216
6 ـ معاونت اماكن متبركه ··· 218
7 ـ معاونت بهداشتى و درمانى ··· 218
8 ـ معاونت روابط عمومى و بين الملل ··· 218
9 ـ اداره كل حراست و گزينش ··· 219
بخش ششم: پروژههاى خارج از شهر رى ··· 219
مؤسسه فرهنگى دار الحديث ··· 219
1/1 ـ مركز تحقيقات دار الحديث ··· 220
1/1 ـ 1 ـ گروه موسوعه نگارى (دائرة المعارف نويسى) ··· 220
1/1 ـ 2 ـ گروه احيا و تصحيح ··· 221
1/1 ـ 3 ـ گروه ترجمه و تدوين ··· 221
1/1 ـ 4 ـ گروه رجال ··· 222
1/1 ـ 5 ـ گروه تاريخ و مصطلح الحديث ··· 222
1/1 ـ 6 ـ گروه فقه الحديث ··· 223
2/1 ـ فعاليتهاى فرهنگى و پژوهشى دارالحديث ··· 223
2/1 ـ 1 ـ فصل نامه علوم حديث ··· 223
2/1 ـ 2 ـ ميراث حديث شيعه ··· 224
2/1 ـ 3 ـ نشريه زندگى ··· 224
2/1 ـ 4 ـ كتابخانه تخصصى حديث ··· 225
2/1 ـ 5 ـ معاونت اطلاع رسانى حديث ··· 225
2/1 ـ 6 ـ مركز چاپ و نشر ··· 225
2 ـ دانشگاه علوم حديث در قم ··· 226
3 ـ مجتمع فرهنگى، تفريحى كوثر ··· 226
4 ـ زائر سراى حضرت عبدالعظيم در مشهد مقدّس ··· 227
بازديد مقامهاى عالى رتبه نظام از طرح توسعه ··· 228
فهرست منابع و مآخذ ··· 235
تصاوير ··· 243
(12)
مقدمه
از ديرباز تا كنون آرامگاه و مقابر امامان و فرزندان پاك آنان در تمامى سرزمينهاى اسلامى، ملجأ و پناهگاه دوستداران و ارادتمندان آنان بوده است تا در پرتو انوار نورانى آنان، به تذهيب درون و تسلّى روح و جسم خود پردازند، دردها و آلام خود را در پناه آنان درمان، بر آمدن نيازها و حاجات خود را در دستهاى گشاده و خان پربركت ايشان بينند و از چشمه جوشان معنويت آنان سيراب شوند؛ وجود آن بزرگواران چون شمعى، همواره دلهاى تاريك و نيازمند را با نور خود روشن و عاشقان را از دور و نزديك به سوى خود مىكشاند. مرقد و آستان مطهّر سه امامزاده واجب التكريم در رى، يعنى حضرت عبدالعظيم حسنى، امامزاده حمزه بن موسى عليهالسلام ، و امامزاده طاهر بن محمّد عليهالسلام ، قرنها است كه پذيراى سيل ارادتمندان و شيعيان است. به ويژه آن كه زيارت يكى از آنان نيز با زيارت امام حسين عليهالسلام برابر دانسته شده است؛ «من زار عبدالعظيم الحسنى بِرَي، كَمَن زار الحسين بكربلاء».
به سبب اهمّيت و جايگاه معنوى اين سلاله پاك ائمّه، همواره حكومتگران و دولت مردان و رجال نيكوكار و پرتلاش در آبادنى و عمران و ترميم اين بقاع متبركه همّت گماشته و آنها را همواره پررونق و با شكوه در تاريخ، راست قامت ساختهاند. در
(13)
اينجا برآنيم تا تلاشهاى تمامى آن شيفتگان و ارادتمندان را در بستر تاريخ از ابتدا تا عصر حاضر بيان كنيم تا نام و ياد آنان در تاريخ زنده و جاويدان بماند. نوشتار حاضر نگاه مختصرى ابتدا به تاريخچه شهر رى دارد و سپس به شرح احوال و شخصيت و جايگاه علمى و معنوى آن سه امامزاده واجب التكريم مىپردازد. آثار و ابنيه تاريخى متعلّق به آستان و مجموعه حرم مطهّر و سير تحولات آن به تفكيك دورههاى تاريخى از ديگر مباحثى است كه به تفصيل به آن پرداختهايم. در فصلى مستقل، ابعاد طرح عظيم ملّى و مذهبى توسعه آستان كه در دهه اخير به همّت و تلاش توليت محترم كنونى آستان جناب آقاى محمّدى رىشهرى و ساير همكاران ايشان به انجام رسيده است تشريح خواهد شد. در اينجا لازم است از كسانى كه مقدمات چاپ اين اثر را به مناسبت كنگره بزرگداشت مقام علمى و معنوى حضرت عبدالعظيم فراهم ساختهاند و نيز معاونتها و مديران محترم تشكيلات آستان كه اطلاعات مورد نياز را در خصوص روند طرح توسعه در اختيار اينجانب نهادند و سرانجام كسانى كه حروفچينى، نمونهخوانى و نهايتا چاپ اثر را بر عهده داشتند تشكّر مىكنم و از حضرت ربوبى خدمت بيشتر آنان به خاندان وحى و نبوّت را خواهان گردم.
اصغر قائدان
(14)
رى در پهنه تاريخ
فصل اول:
رى در پهنه تاريخ
(15)
(16)
وجه تسميه رى
رى از آنجا كه جزو قديمىترين و كهنترين شهرهاى جهان است، در متون باستانى و كهن مورد توجه قرار گرفته و براى آن اسامى متعدد و مختلفى گفتهاند. نخستين نامى كه از آن در متون ديده مىشود «راكسا» يارغه است(1) كه در اوستا ذكر شده است.(2)
نام اين شهر را در تورات «راگز»(3)، در بيستون «راگا» و «راگ كا آن»(4) در كتاب توبيت «راكس»، در كتاب ژوديت «راگو»، در زبان ارمنى «رى» و در زبان پهلوى «رى ـ رگ ـ راگا»(5) و در بعضى متون «راژس»، كه محرف «راز» است ثبت كردهاند.(6)
برخى در اشتقاق اين نامها مطالبى را ذكر كردهاند؛ از جمله آن را از كلمه «راج» سانسكريت مشتق دانسته و «مشعشع» ترجمه كردهاند؛ چنانكه «راج» و مصغر آن «راجه» كه براى پادشاهان هندى علم بود ـ به همين معنا است.(7)
1 - raxã
1 ـ احسان بهرامى، فرهنگ واژههاى اوستايى بر پايه فرهنگ كانگا و نگرش به فرهنگهاى ديگر، دفتر سوم، 1369، ص 1206.
2 - Encyclopedia of Islam, brill, leiden 1987 P. 1105
3 ـ محمد حسن خان اعتمادالسلطنه، تطبيق لغات جغرافيايى قديم و جديد ايران، صص 58 ـ 59.
4 ـ حسين كريمان، ايران باستان، تهران، انجمن آثار ملى، ج 1، ص 67.
5 ـ اعتمادالسلطنه، دررالتيجان في تاريخ بني الاشكان، به كوشش نعمت احمدى، ص814
6 ـ همانجا.
(17)
بهنظر مى رسد از آنجا كه سانسكريت زبان متون مقدس هنديان و از شعب زبانهاى هندى و ايرانى و مشترك در متون وداهاى هندى و اوستا است، اين اشتقاق بايد علمى و قابل اعتنا بوده باشد؛ به ويژه آنكه نام رى نيز در اوستا ذكر شده است. در برخى از متون ديگر نيز اسامى و تلفظهاى گوناگونى، البته در اعصار تاريخى مختلف ديده مىشود از جمله در عصر هخامنشيان «راژس»، «راك» در دوره اشكانى «آرساسيا» و «آرساكيا»،(1) در دوران ساسانيان «راژس» يا «راز» در زبان يونانى و در عصر اسكندر مقدونى «راگو»، راگاه، راكيا، اوروپوس(2) و در عصر اسلامى رى و راژس(3) است.
اسامى ديگرى براى رى ذكر كردهاند از جمله «ماهجان»، «رامفيروز» و «رىاردشير»(4)، كه در عصر ساسانى به آن معروف بود؛ «محمديه» و «هاشميه»، كه در عصر مهدى عباسى ناميده شد.
القابى هم براى رى در عصر اسلامى ثبت كردهاند، از جمله «امالبلاد»، «شيخالبلاد»،(5) «بابالابواب»، «سوقالعالم»، «بلدةالبلاد».(6)
بانى و بناى رى
براساس شواهد باستانشناسى، قدمت رى به حدود قرنهاى هفتم و هشتم قبل از ميلاد مىرسد. در كتاب ونديداد، رى دوازدهمين كشور «بانزهت» است كه اهورامزدا
1 ـ اعتمادالسلطنه، همان، 814؛ يعنى شهر آرساس يا آرساك كه همان اشك باشد.
2 ـ كريمان، «تاريخچه رى در عصر باستان»، بررسىهاى تاريخى، 2، س دوازدهم، خرداد ـ تير1356، ص114؛ اروپوس يا اورپوس نام يكى از شهرهاى مقدونيه بود وقتى اسكندر ايران را فتح كرد، شهررى را كه شبيه همان اورپوس بود به آن نام خواند (اعتمادالسلطنه، درر التيجان، 814).
3 ـ دايرةالمعارف الاسلاميه، ج10، صص285 ـ 286؛ رى را بهمعناى نيكويى نيز گرفتهاند.
4 ـ محمد بن ابىطالب انصارى دمشقى، نخبة الدهر في عجايب البر و البحر، ترجمه حميد طبيبان، بنياد فرهنگستان ايران، 1357ش، ص213
5 ـ اعتمادالسلطنه، در رالتيجان، ص814
6 ـ شاردن، سياحتنامه، ج3، ص55
(18)
آن را با نام «رغه» با سه نژاد آفريده و «اهريمن، پسر مرگ بر ضد آن آفت بىاعتمادى پديد آورد.(1) «اهورامزدا گويد دوازدهمين سرزمين در كشور نيكى كه من آفريدم رى بود كه سه ردّه در آن فرمانروايند.»(2)
بعضى «رى» و «راز» را دو برادر مىدانند كه با كمك يكديگر اين شهر را ساختند و شهر بهنام يكى از آنها رى و اهالى شهر بهنام ديگرى، يعنى رازى ناميده شد تا هيچيك بىنام نمانند.(3) برخى گفتهاند آن را شيث، نبيره نوح عليهالسلام بنا كرد و نخستين سنگ بنا را به طالع عقرب نهاد. كسانى نيز معتقدند هوشنگ پيشدادى(4) آن را بنا كرد و منوچهر، پنجمين پادشاه پيشدادى، پس از او به توسعه آن همت گماشت.(5) كسان ديگرى آن را به «راز بن اصفهان بن فلوج» و برخى به «راز بن خراسان» منسوب ساختهاند.(6)
ابن كلبى گويد: رى را بهنام «روى» از فرزندان بيلان بن اصفهان بن فلوج بن سام بن نوح خواندهاند.(7) آنجا، بوستانى بوده است؛ روزى دختر «روى» به آنجا وارد شد و تذَروى (قرقاولى) ديد كه انجير مىخورد. آن دختر گفت بورانجير، يعنى تذرو، انجير مى خورد. بدينگونه بعدها شهرى كه در آنجا ساخته شد را «بورانجير» خواندند؛ اما ساكنان رى آن نام را تغيير داده و «بهرزير» خواندند.(8)
برخى ديگر بناى شهر رى را به «بن آدم عليهالسلام » نسبت دادهاند كه هوشنگ پيشدادى
1 ـ ونديداد، ترجمه داعىالاسلام، ص12
2 ـ جليل دوستخواه، اوستا، تهران، مرواريد، 1370، ص661
3 ـ مجملالتواريخ و القصص، تصحيح ملكالشعراى بهار، تهران، كلالهخاور 1318، ص43
4 ـ هوشنگ پيشدادى دومين سلطان اسطورهاى ايران از سلسله پيشداديان است كه براساس افسانهها، آنان نخستين فرمانروايان ايرانزمين بودهاند.
5 ـ شاردن، سياحتنامه، 55
6 ـ امين احمد رازى، هفت اقليم، تصحيح و تعليق جواد فاضل، تهران، علىاكبر علمى (بىتا)، ج3، ص3
7 ـ محمد بن محمود بن احمد طوسى، عجايبالمخلوقات، به اهتمام منوچهر ستوده، تهران، بنگاه ترجمه و نشر، 1345، ص226
8 ـ ابن فقيه همدانى ابوبكر احمد بن محمد بن اسحاق، كتابالبلدان، ليدن، بريل 1303ش، 268
(19)
آن را توسعه داد و منوچهر بن ايرج بن فريدون آن را پس از خراب شدن، تجديد بنا كرد.(1) او بسيارى از گلها و شكوفهها را از كوهها و صحراها به شهر آورد، آنها را كاشت و دستور داد تا گرد آن ديوارى كشيدند. چون آن گلها بشكفت و بوى خوش يافت آن را «بوستان» نام نهاد، چاهها و نهرهاى آن را كه افراسياب خراب كرده بود همه را ترميم و قلعهها ساخت و آن را مستحكم كرد.(2)
تاريخ سياسى رى (قبل از اسلام)
شهررى قدمتى به ديرينه تاريخ دارد، اگرچه كاوشهاى باستانشناسى از تمدنى ششهزار ساله حكايت مىكند، اما آنچه بهلحاظ تاريخى روشن است اينكه رى يكى از شهرهاى مهم و مستقل و بزرگ ماد(3) بوده است. اين شهر در آن عصر بهلحاظ موقعيت جغرافيايى از دامنه كوهستان البرز آغاز مىشد و زمينى بهوسعت بيش از دو كيلومتر، از شمال تا جنوب و نزديك 5/2 كيلومتر از شرق تا غرب را دربرمىگرفت.(4)
رى، در عصر مادها، مهد و پايگاه مغان يا روحانيان مذهبى بود(5) و تقريباً نوعى حكومت دينى مثل حكومت پاپ در واتيكان بهوسيله موبد موبدان با عنوان «زرتوشترتمه» (همانند زرتشت) در آن شهر بنا نهاده شد. مورخان، اين شهر را محل تولد «زرتشت» دانستهاند، اما صحيحتر آن است كه محل تولد مادرش «دوغدو» بوده است.(6) بنابراين، دين اوليه مردم آن را بايد زرتشتى دانست كه قبل از زرتشت، مغان در آن مى
1 ـ حمداللّه مستوفى، نزهةالقلوب، ص57
2 ـ مجمل التواريخ و القصص، ص43
3 ـ مادها در مناطق غرب و شمال غرب ايران يعنى در همدان و كردستان و كرمانشاه امروزى از پايان قرن هشتم قبل از ميلاد تا نيمه قرن ششم قبل از ميلاد حكومت داشتند.
4 ـ مادام كارلاسرنا، سفرنامه كارلاسرنا، ص254
5 ـ دياكونوف، تاريخ ماد، ص480
6 ـ فرهنگ واژههاى اوستايى بر پايه فرهنگ كانگاه و نگرش به فرهنگهاى ديگر، ص1206
(20)
زيستهاند. آتشكده بزرگى كه هنوز بقاياى آن پابرجاست از عهد ماد و هخامنشى، بيانگر اعتقاد مردم اين منطقه به تقديس آتش است.
در دوره آشور، اين سرزمين يكى از ايالات آن بود و يهوديان قديم رى از سوى آشوريان در آن مورد ايذا قرار داشتند. برخى گفتهاند نام رى در تورات بهعنوان «باب من ابوابالارض» آمده است و اين نشان از قدمت زياد آن دارد.(1)
از آنجا كه رى در عصر هخامنشيان جزو ماد بوده و ماد نيز زير سلطه هخامنشيان درآمد، لذا از توابع آن امپراطورى شد و كوروش حكومت ماد را، كه آن شهر نيز جزو آن بود، به يكى از فرزندانش سپرد. داريوش نيز، شورش فرورتيش را كه ياغى شد و به رى پناه برد درهم كوبيد و آن شهر را مطيع و منقاد ساخت.(2)
در كتيبههاى عصر هخامنشى، از رى چنانكه گفته شد، بهصورت «رگا»، بهعنوان يكى از ايالات و شهرهاى مهم نام برده شده است؛ از جمله داريوش در كتيبه بيستون از وقايع مربوط به اين شهر سخن گفته است. هنگامى كه اسكندر، براى تسخير ايران به تعقيب داريوش سوم، آخرين پادشاه هخامنشى، پرداخت، چند روزى را در رى سپرى كرد. دينورى گويد اين شهر در آن موقع هنوز ساخته نشده و تنها يك منطقه بود و بعدها آن را در دوره پادشاهى فيروز پسر يزدگرد بنياد نهادند.(3) گفتهاند مردم رى از اسكندر استقبال كرده و حتى سپاهيانى به كمك او فرستادند تا او را عليه هخامنشيان يارى كنند.(4) فردوسى اين كمك را در ابيات زير مطرح ساخته است:
|
همان از رى آمد سپاه اندكى
|
كه شد با سپاه سكندر يكى
|
|
ميانها ببستند با روميان
|
گرفتند ناگاه تخت كيان(5)
1 ـ ابن فقيه همدانى، همان، ص270
2 ـ پيرنيا، تاريخ ايران باستان، ص66؛ دياكونف؛ همان، 533
3 ـ دينورى، اخبارالطوال، ترجمه مهدوى دامغانى، تهران، نشرنى، 1364، ص63
4 ـ اعتمادالسلطنه، درر التيجان في تاريخ بنىالاشكان، 1/141
|
|
5 ـ شاهنامه، ج9، ص2696
|
|
(21)
اسكندر براى جلوگيرى از تجاوزات مردمان شمالى، قلعههايى در رى ساخت.(1)
رى در عصر سلوكيان بر اثر زلزلهاى مهيب خراب شد و سلوكوس اول در 300ق ـ م آن را بازسازى كرد و نام موطن خود «اورپس»(2) را بر آن نهاد.(3)
رى در عصر اشكانيان اهميت زيادى يافت. در اين عصر، جزو قلمرو ارشك فرزند دارا قرار گرفت و پس از چندى در دوران اردوان، پايتخت اشكانيان شد(4) كه آن را «ارشكيه» ناميدند.(5) آنان در مقابل بابل، پايتخت زمستانى خود، اين شهر را پايتخت بهاره قرار دادند.(6) رى در دوران فرهاد اول (اشك پنجم) به تصرف اشكانيان درآمد و تا پايان حكومت آنان هم چنان در اختيار ايشان بود.(7) ارشكيه نام رى و نيز نامهاى برخى از محلههاى رى از جمله محله «باب بليسان» بود كه از بلاش نام يكى از پادشاهان اشكانى گرفته شده و نيز دژ «رشكان» و نهر «سورينى» مربوط به اين دوران است.(8) شاهان اشكانى بناهاى متعددى را در رى ساختند كه مهمترين آنها قصر يا كاخ اشكانيان بود كه امروز بقاياى آن موجود است.(9)
اما آخرين درگيرى اشكانيان به رهبرى اردوان پنجم با نخستين پادشاه ساسانى يعنى اردشير اول در منطقه رى رخ داد و با شكست اردوان، اردشير به كاخ يادشده اشكانى وارد شد.
1 ـ پيرنيا، همان، ص119
2 - Eurpes.
3 - Encyclopedia of Islam, p.1106.
4 ـ حسين كريمان، رى باستان، ج1، ص75
5 ـ غياثالدين بن همام، خواند مير، حبيبالسير في اخبار البشر، تصحيح محمد دبير سياقى، تهران، خيام، بىتا، ج1، ص222
6 ـ كريمان، همان، ج 1، ص 76.
7 ـ پيرنيا، همان، 122؛ مادام كارلاسرنا، همان، ص256
8 ـ اعتمادالسلطنه، همان، ج2، ص33.
9 ـ كريمان، همان، ج1، صص274، 208 و 283
(22)
از هنگام جلوس اردشير ساسانى به تخت سلطنت، دين زرتشت، دين رسمى كشور شد؛ بديهى بود كه شهر رى، چنانكه قبلاً اشاره كرديم، بهعنوان يكى از شهرهاى مقدس و مذهبى آيين زرتشت محسوب و محل تجمع و حضور مغان گردد. در اين دوران خاندان مهران بر امور رى مسلط شدند و مرزبانى آن را برعهده گرفتند.(1)
براساس روايتى ديگر، شهررى در دوران پادشاهى فيروز فرزند يزدگرد ساخته شد و او آن را «رامفيروز» نام نهاد.(2) بر اين اساس بايد گفت رى تنها به عنوان تختگاه اشكانيان استفاده مىشد و در عصر ساسانى بهصورت شهر درآمد و در كشمكشها و درگيرىهاى آخرين شاهان ساسانى، رى همواره مركز اين درگيرىها بود.(3)
خسروانوشيروان، بتهاى آتشكده رى را بيرون ريخت و آتش آن را به تپه ميل كنونى منتقل كرد.(4) بهرام چوبين كه عليه خسرو عصيان كرده بود، مدتى در رى حاكم شد و سكههايى در آنجا ضرب و بين مردم شهر پخش كرد.(5) (تصوير شماره 1 و2)
بههنگام هجوم مسلمانان به ايران در سال هفتم هجرى، يزدگرد كه از پيروزى مسلمانان در جلولا خبر يافت، بخشى از سپاه را در حلوان گذاشت و خود بهسوى رى رفت(6) و پس از برداشتن آتش مقدس آتشكده به خراسان گريخت.(7)
|
چو منزل به منزل بيامد به رى
|
برآسود يك چند با دود و مى
|
|
زرى سوى گرگان برآمد چو باد
|
همى بود يك چند ناشاد و شاد(8)
1 ـ كريستن سن، ايران در زمان ساسانيان، ص140
2 ـ دينورى، اخبارالطوال، ص63، Encyclopedia of Islam, p.1106
3 ـ خواند مير، حبيب السير، ص 483.
4 ـ مسعودى، مروجالذهب و معادن الجوهر، تحقيق اسعد داغر، بيروت، دارالاندلس، ج1، ص294
5 ـ دينورى، همان، ص89؛ مسعودى، همان، ج1، ص299
6 ـ خواندمير، همان؛ يعقوبى، تاريخاليعقوبى، ج2، ص129؛ طبرى، تاريخ طبرى، تحقيق ابوالفضل ابراهيم، بيروت، دار سويدان، ج4، ص185
7 ـ طبرى، همان، ج4، ص263
|
|
8 ـ شاهنامه، ج9، ص2983
|
|
(23)
تاريخ سياسى رى (عصر اسلامى)
رى از ورود اسلام تا عصر قاجار
منابع تاريخى ورود اسلام به رى و درحقيقت فتح اين شهر را دوماه پس از جنگ نهاوند، يعنى در دوران خلافت خليفه دوم ذكر كردهاند. خليفه در اين هنگام به عمار بن ياسر كه عامل او بر كوفه بود نامه نوشت و از او خواست تا «عروة بن زيد الخليل الطايى» را با هشت هزار نفر بهسوى رى فرستد. عمار نيز عروة را با همان تعداد نيرو بهسوى رى اعزام داشت. او با ديلميان و مردم رى جنگ كرد و به پيروزى رسيد.(1)
در مورد فاتح رى اختلاف است(2) برخى عروه و برخى قرظة بن كعب انصارى دانستهاند.(3) كه هردو در عصر خليفه دوم اين شهر را گشودند. برخى نيز ابوموسى اشعرى را نخستين فاتح دانستهاند كه خليفه سوم پس از آغاز خلافتش، سپاهى به فرماندهى او بهسوى رى فرستاد.(4) مطلب اخير به هيچرو به سبب عدم اتفاق منابع، مقرون بهصحت نيست و بايد گفت رى در 23 هجرى در اواخر خلافت عمر بن خطاب بهدست(5) نعيم
1 ـ قدامة بنجعفر، الخراج و صنعة الكتابة، تحقيق محمد حسينالزبيدى، بغداد، دارالرشيد، 1971م، 374.
2 ـ ابن فقيه همدانى، كتاب البلدان، ص 105، بلاذرى، فتوحالبلدان، 325. برخى نيز ذكر كردهاند كه شهررى بهزور گشوده نشد بلكه پس از جنگ اوليه، بسيارى از مردم در قلعه فرخان متحصن شدند و سپس با قبول جزيه و خراج به كيش و آيين خود باقى ماندند و آتشكده آنان نيز همچنان پابرجا ماند. جزيهاى كه براى آنان مقرر شد 500 هزار درهم بود (قدامة بن جعفر، الخراج، ص374) ولى به مرور زمان بسيارى از زرتشتيان دين جديد را پذيرفته و روزبهروز بر جمعيت مسلمانان اين شهر افزوده مىشد.
3 ـ يعقوبى، كتاب البلدان، ص51
4 ـ ابن قتبيه، المعارف، ص194؛ ابوسعيد عبدالحى بن ضحاك گرديزى، زينالاخبار، تصحيح سعيد نفيسى، تهران، 1333ش، [بىتا].
5 ـ طبرى، تاريخالطبرى، ج4، ص151
(24)
ابن مقرن فتح شده است؛ زيرا براساس روايت بلاذرى، در دوران عمر، مغيرة بن شعبه، والى كوفه، كثير بن شهاب حارثى را ولايت رى و دشتپى (ميان رى و همدان) داد و او مردم رى، كه عهد خود را شكسته بودند دوباره مطيع ساخت.(1) اين امر نشان مىدهد كه رى قبلاً فتح شده بود. بايد گفت آنچه كه در عصر عثمان گشوده شد، ابهر بود كه سپاهى از رى به فرماندهى براء بن عازب حاكم رى بهسوى ابهر و قزوين اعزام شد.(2) در هر حال رى فتح شد و غنايم بىشمارى به اندازه غنايم جنگ مدائن بهدست مسلمانان افتاد.(3) برخى فتح آن را با صلح نيز گفتهاند از جمله طبرى گويد اين شهر با ميانجىگرى فردى بهنام زينبدى به صلح گشوده شد و براساس قراردادى كه مردم رى با مسلمانان بستند متعهد شدند سالانه جزيهاى بپردازند و دست به شورش و طغيان نزنند؛ مرزبانى رى نيز به زينبدى سپرده شد.(4) برخى نيز گفتهاند در عصر عثمان قرظة بن كعب انصارى از سوى والى كوفه، ابوموسى اشعرى براى سركوبى شورش مردم رى به آن ناحيه اعزام و آنجا را به كنترل درآورد و نهايتا خود در عصر امام على(ع) والى كوفه شد.(5)
به هنگام محاصره منزل خليفه عثمان، والى رى سعيد بن قيس بود كه به هنگام بيعت با امام على عليهالسلام از سوى آن حضرت عزل و قرطة بن كعب به حكومت آنجا گماشته شد.(6) به روايتى ديگر يزيد بن قيس ارحبى را به ولايت رى، همدان و اصفهان گمارد،(7) كه اين روايت صحيحتر مى نمايد زيرا امام در نامههاى خود به واليانش توصيههايى به والى رى يعنى يزيد بن قيس ارحبى دارد. به هنگام جنگ صفين، چندتن از صحابه كه در حقانيت اين جنگ به شك و ترديد افتاده بودند نزد امام على عليهالسلام آمدند و گفتند با اينكه ما به
1 ـ بلاذرى، فتوحالبلدان، ص318
2 ـ ياقوت حموى، معجمالبلدان، ج 1، ص 105.
3 ـ ابن اثير، الكامل في التاريخ، ج2، ص429
4 ـ همان، ج4، صص153، 154
5 ـ بلاذرى، همان، ص 319.
6 ـ طاهر بن مطهر مقدسى، البدء و التاريخ، 1940
7 ـ ابن هشام كلبى، ابوالمنذر محمد بن سائب، نسب معدو اليمن الكبير، ج2، ص254
(25)
فضل شما معتقديم اما در اين جنگ به شك و ترديد افتادهايم، شما از گروهى مسلمانان كه با مشركان جنگ كنند بىنياز نيستيد، بهتر است ما را براى جنگ با مشركان در مرزها گسيل فرمايى تا آنجا جهاد كنيم. امام عليهالسلام نيز آنان يعنى عبداللّه بن مسعود، ربيع بن خثيم، عبيده سمعانى را به همراه چهارتن از قاريان و ياران آنان به مرزبانى رى و قزوين فرستاد و ربيع بن خثيم را فرمانده آنان كرد.(1)
امام على پس از يزيد بن قيس، يزيد بن حجية را والى رى و دشت پى كرد، اما چون در آن شهر بخشى از خراج دريافتى را اختلاس كرد، آن حضرت يزيد را به زندان افكند. برخورد امام با او و شايد گرايش او را به معاويه باعث شد تا پس از آزادى از زندان به معاويه بپيوندد.(2) فرار او بايد در 37 هجرى و پس از ولايت يزيد بن قيس ارحبى بوده باشد.
در دوران معاويه، زياد بن ابيه والى چند شهر از جمله بصره، خراسان و رى بود و در 51ق حكومت آن شهر به فرزندش عبيداللّه بن زياد واگذار شد. البته مدتى از طرف زياد، كثير بن شهاب، كه قبلاً در عصر عثمان حاكم رى بود. بر آن شهر ولايت يافت.(3)
عبيداللّه بن زياد، عمر بن سعد بن ابىوقاص و شمر بن ذىالجوشن را بهطمع حكومت رى فريفت و آن دو، نواده رسول خدا صلىاللهعليهوآله و بهترين خلق روى زمين را براى بهدست آوردن حكومت اين شهر به شهادت رسانيدند. عمر بن سعد ابتدا فرمانى از عبيداللّه براى حكومت رى دريافت كرد و با سپاهى چهارهزارنفره عازم آن سرزمين شد؛(4) اما شرط ورود او به رى سركوب و يا مطيع ساختن امام حسين عليهالسلام بود. عمر بن سعد، كه شك و ترديد در ريختن خون نواده رسول خدا صلىاللهعليهوآله وجود او را فراگرفت چند بيت شعر در اين خصوص سرود كه تكليف خود را در آن روشن ساخت.
1 ـ دينورى، اخبارالطوال، ترجمه، ص205
2 ـ بلاذرى، همان، ص319.
3 ـ پيشين، ص308؛ ابن سعد، الطبقات الكبرى، ج6، ص149.
4 ـ دينورى، اخبارالطوال، ص229.
(26)
|
أاَتْرُكُ ملك الري و الرّي مُنيتي
|
اَمْ اَرْجِعُ مَذْموُماً بقتل حسين
|
|
و في قتلهالنار التي لَيْسَ دُونَها
|
حجاب و مُلك الرّي قُرَّة عيني(1) [آيا حكومت رى را كه آرزو و هدف من است رها كنم يا با نكوهش و سرزنش در ريختن خون حسين عليهالسلام بازگردم، كه در قتل او آتشى است بى پرده و عيان ولى ملك رى نور چشم من است.]
عبداللّه بن مطيع به عمر بن سعد گفت آيا حكومت رى و همدان را با كشتن پسرعمويت انتخاب كردى؟ عمر بن سعد پاسخ داد برخى امور از آسمان رقم مىخورند و من قبل از آن واقعه به نزد پسرعمويم عذرآوردم اما او از آنچه مىخواستم پرهيز كرد؛(2) با اين حال اين آرزوى عمر بن سعد هرگز محقق نشد. با مرگ يزيد، رى عصيان كرد و عامل خليفه از آنجا رانده شد. مختار پس از پيروزى خود، هنگامى كه بخش عمدهاى از مناطق تحت سلطه امويان را به تصرف درآورد، واليانى براى آن مناطق فرستاد، از جمله يزيد بن ابونجبه فزارى را بر رى و دشت پى گماشت.(3) مختار در حملهاى به كوفه، در منزل عمر بن سعد او را با دخترش به قتل رسانيد.(4) در اين هنگام رى شاهد حضور خوارج بود. قطرى بن فجاءة از سران خوارج به رى رفت.(5) حجاج، سفيان ابرد و به روايتى مالك بن ابى حيان اسدى را به تعقيب وى فرستاد و او به رى آمد. فرماندار رى در اين هنگام اسحاق بن اشعث بود كه همراه صد سوار از سپاه خود همراه سفيان ابرد به تعقيب قطرى رفت ولى او به طبرستان گريخت.(6)
در دوران عبدالملك بن مروان يعنى به سال 83 هجرى قتيبة بن مسلم باهلى از سوى
|
|
1 ـ ياقوت حموى، معجمالبلدان، رى، مقدسى، احسنالتقاسيم في معرفة الأقاليم، ص296.
|
|
2 ـ ابن سعد، الطبقات الكبرى، ج5، ص148.
3 ـ دينورى، همان، ص237.
4 ـ ابن سعد، همانجا.
5 ـ ابن اثير، الكامل في التاريخ، ج3، ص286.
6 ـ همان، ص325؛ ابن هشام كلبى، نسب معدو اليمن الكبير، ج2، ص256.
(27)
حجاج والى رى شد(1) و پس از او يزيد بن مهلب و آنگاه جراح بن عبداللّه حكمى و نصر بن سيار تا پايان خلافت بنىاميه به حكومت خراسان و رى و عراق منصوب شدند.(2)
به هنگام دعوت عباسى، قحطبة بن شبيب از سرداران عباسى فرزندش حسن را براى فتح رى به آنسو گسيل داشت و او در سال 131 به آن شهر وارد شد و آنجا را بدون جنگ از سلطه بنىاميه خارج ساخت.(3)
پس از آنكه حسن، رى را فتح كرد منتظر ماند تا پدرش قحطبه آمد. قحطبه بهسبب همكارى بيشتر مردم رى با بنىاميه، املاكشان را مصادره در حق آنان اجحاف فراوانى كرد كه البته بهدستور سفاح دوباره به آنها بازگردانده شد. با قتل قحطبه در يكى از جنگها، سفاح عباسى، نصر بن عبدالعزيز خزاعى را به ولايت رى گمارد ولى پس از چندى بهدستور منصور كشته شد.(4)
در دوران خلافت منصور، سرزمينهاى اسلامى شاهد چندين قيام به خون خواهى ابومسلم خراسانى بود، كه بهدست منصور كشته شده بود. يكى از خون خواهان ابومسلم، سنباد گبر، در دوران ابومسلم سپهسالار او بود. وى ابتدا با سپاهيان و طرفدارانش به رى رفت و ابوعبيده حاكم آنجا را بيرون و خزائن و اموال آن شهر را تصرف كرد.(5) خليفه منصور، جهور بن مرار را به جنگ او فرستاد. وى به رى آمد و در حدود بيابانى بهنام جرجينانى، دولشكر با يكديگر جنگيدند؛ بسيارى از ياران سنباد كه شصت هزار نفر گفته شدهاند را كشتند و او نيز پس از شكست بهسوى طبرستان گريخت و به اسپهبد طبرستان پناهنده شد،(6) اما اسپهبد به سبب غرور و نخوت سنباد او را بهقتل
1 ـ يعقوبى، البلدان، ترجمه آيتى، ص76؛ طاهر بن مطهر مقدسى، البدء و التاريخ، تصحيح كلمان هوار، پاريس 1919، ج6، ص37.
2 ـ يعقوبى، تاريخ اليعقوبى، ج3، ص39.
3 ـ دينورى، همان، ص406؛ طاهر بن مطهر مقدسى، همان، ص64.
4 ـ ياقوت حموى، همان، ج4، ص786.
5 ـ خواجه نظامالملك طوسى، سيرالملوك، ص279؛ مقدسى، طاهر بن مطهر، همان، ص82.
6 ـ ابن اسفنديار، تاريخ طبرستان، ج1، ص174.
(28)
رسانيد.(1) پس از چندى، جهور بن مرار، فاتح رى، خود سر به عصيان برداشت و خليفه منصور را از خلافت عزل و اموال آنجا را بهنفع خود مصادره كرد. خليفه محمد بن اشعث را با لشكرى فراوان به جنگ او فرستاد. جهور رى را ترك و به اصفهان و آذربايجان گريخت و سرانجام كشته شد.
دوران مهدى عباسى يكى از دورانهاى مهم و قابل توجه براى رى است. او كه وليعهد خليفه منصور عباسى بود، در آن شهر مقيم شد(2) و به آبادانى آن همت گماشت. وى آنقدر به آبادانى اين شهر پرداخت كه بسيارى او را بانى رى دانستهاند. در آن دوران اين شهر بهنام او يعنى محمد، «محمديه» مشهور مىشد.(3) گويند مهدى عباسى در اين شهر، سه هزار مسجد و 2750 مناره ساخت كه البته اغراقآميز به نظر مىرسد. او ديوارى بر گرد شهر كشيد كه دوازده هزار قدم بود و شهر را بسيار توسعه داد.(4) بر گرد بخشى از نيمه شرقى شهر و جنوب كوه بىبى شهربانو نيز خندقى حفر كرد و مسجد جامعى بهدست عمار بن ابىالخطيب در آن بنا نهاد كه نام او را بر ديوار مسجد نگاشتند(5). قلعهاى نيز ساخت كه خندقى اطراف آن بود(6) و اين مجموعه را «محمديه» ناميد. مردم رى آن بخش از شهر را مدينه يا شارستان و قلعه را كهندژ مىخواندند. مهدى، عمارت و آبادانى شهر را در 158 هجرى به پايان رسانيد.(7)
دژ زينبدى در داخل شهر بود و مهدى فرمان داد تا آن را مرمت كنند. اين دژ بر جامع دارالاماره مهدى مشرف بود كه آنجا بعدها به زندان تبديل و سپس
1 ـ مسعودى، همان، ج2، ص186.
2 ـ طاهر بن مطهر مقدسى، همان، ص108.
3 ـ حمداللّه مستوفى، نزهةالقلوب، ص57؛ قزوينى، عجايب المخلوقات، ص226.
Jacson, Williams, Persia, Past and Peresent, london, 1909, p.432.
4 ـ مستوفى، همان، ص57.
5 ـ قدامة بن جعفر، الخراج و صنعة الكتابة، ص375؛ ياقوت حموى، همان، ج4، ص65.
6 ـ اين قلعه را قلعه فرخان و برخى محمديه نيز گفتهاند (اعتمادالسلطنة، همان، ص815).
7 ـ ابن فقيه، همان، 105 ـ 106؛ بلاذرى، همان، ص315.
(29)
ويران شد؛ رافع بن هرثمه در 278 هجرى آن را تعمير ولى مردم دوباره آن را ويران كردند.(1)
مهدى براى تأمين مخارج عمارت و آبادانى شهر، به دبير خود ابوعبيداللّه اجازه داده بود كه هرگونه بخواهد در بيتالمال تصرف و مداخله كند و آن را به مصرف برساند. او اموال زيادى را براى توسعه و بازسازى رى هزينه كرد. يحيى بن خالد برمكى نيز در اين امور مهدى را كمك مىرساند.(2) شاردن، سياح فرانسوى شهر را در دوره مهدى عباسى بدين گونه توصيف مى كند. «رى به 96 بخش و ناحيه تقسيم مىشد، در هر بخش 46 خيابان و در هر خيابان 400 خانه و ده باب مسجد 6400 باب مدرسه و 16600 باب حمام، 15000 مناره مسجد، 12000 آسياب، 1700 رشته آب چشم، 13000 باب كاروانسرا در آن وجود داشته است. جغرافىدانان اروپايى و نيز مورخان عرب اين موضوع را تأييد مىكنند و متفقند كه رى پرجمعيتترين شهرهاى آسيا در اين دوران بوده است. آنان مدعى هستند در روى زمين، غير از بابل، هيچ شهرى از لحاظ كثرت ثروت، مكنت و تقدس اينقدر معتبر و بزرگ نبوده است.(3) از اين رو بدون سبب نگفتهاند كه «رى عروس دنيا است».(4)
هادى ملقب به موسى در حيات پدر به رى آمد و ديه موسىآباد را در آن شهر ساخت.(5) هارونالرشيد فرزند مهدى نيز در همين شهر بهدنيا آمد.(6) در دوران خلافت وى، شهر رى بههمراه شهرهاى خراسان، سيستان، گرگان، طبرستان و رويان تحت سلطه
1 ـ ابنفقيه، همانجا.
2 ـ ابوعبداللّه محمد بن عبدوس جهشيارى، الوزراء و الكُتّاب، ترجمه ابوالفضل طباطبايى، ص168
3 ـ شاردن، سياحتنامه، ترجمه محمد عباسى، ج3، ص54؛ اورسل، سفرنامه اورسل، 222.
4 ـ يعقوبى، البلدان، ص51
5 ـ بلاذرى، فتوحالبلدان، 323
6 ـ ابنفقيه همدانى، كتابالبلدان، 1302ش، ص35؛ ابىالحسن على بن محمد الشابشتى، الديارات، تحقيق كوركيس عواد، بيروت، دارالرائد، 1406 ه . ق ، ص227
(30)
فرزندش مأمون قرار گرفت(1) و فضل بن يحيى نيز رسماً ولايت رى را برعهده داشت. بههنگام درگيرى بين امين و مأمون، سپاهيان دوطرف در نزديكى رى با يكديگر درگير شدند. فرمانده سپاه امين، على بن عيسى بن ماهان و فرمانده سپاه مأمون طاهر ذواليمينين بود. سرانجام با پيروزى سپاه مأمون، رى جزو متصرفات مأمون شد كه ولايت آن را با چند منطقه ديگر به فضل بن سهل سپرد.(2) پس از چندى رى تحت سلطه طاهريان، كه اينك استقلال يافته بودند، درآمد. در اين دوران خراج رى براى دستگاه خلافت بالاترين رقم يعنى ده هزار درهم بوده است.(3) در 250 ه . ق . رى تحت تصرف داعى كبير، حسن بن زيد علوى درآمد. مدتى نيز در تصرف صفاريان بود و دوباره بهدست علويان افتاد و در آن هنگام بود كه شيعه در رى نفوذ يافت.(4) پس از چندى در اواخر قرن سوم، اسماعيل بن احمد سامانى مؤسس سلسله سامانيان رى را به زير سلطه سامانيان درآورد و برادرزادهاش ابوصالح منصور را به ولايت آنجا گمارد. وى همان كسى است كه كتاب معروف طب منصورى تأليف زكرياى رازى بهنام او تأليف شد. در قرن سوم هجرى، اين شهر آبادى فراوانى يافته و در عالم مشهور شد، كه آن را «بابالابواب الارض» و «سوق العالم»، ناميدند.(5) در 275ق، احمد بن حسن مارانى بر رى غلبه يافت و آيين تشيع را در آنجا آشكار ساخت.(6) در دوران سامانيان به رى توجه خاصى شد. و با برافتادن سامانيان بهدست زياريان، اين شهر بهدست زياريان افتاد.(7) منتصر عباسى،
1 ـ حمزة بن حسن اصفهانى، تاريخ پيامبران و شاهان (سنن ملوك الارض و الانبياء)، ترجمه جعفر شعار، تهران، اميركبير، 1367، ص200 ـ 207: مسعودى، التنبيه و الاشراف، ليدن، بريل، 1893، ص345
2 ـ ابن خردادبه، المسالك و الممالك، ص42
3 ـ دينورى، اخبارالطوال، ص438
4 ـ ياقوت حموى، معجمالبلدان، ج2، ص901؛ بنگريد رسول جعفريان، تاريخ گسترش تشيع در رى، تهران. نشر آستانه حضرت عبدالعظيم 1371.
5 ـ اورسل، سفرنامه، ص222
6 ـ ياقوت حموى، همان، ج3، ص121
7 ـ عبدالجبارعتبى، ترجمهتاريخ يمينى، بهاهتمام جعفرشعار، بنگاهترجمهونشركتاب، 1375ش، ص244
(31)
قابوس بن وشمگير زيارى را با سپاهى فراوان به آن سرزمين فرستاد. پس از آن مرداويج و اسفار، رى را به تصرف درآوردند.(1) مرداويج در مشرق رى، جيلاباد(2) را ساخت و در آنجا بناها و ايوانها، باغها و بركههاى شگفتآور ايجاد كرد و كوشيد معمارى و هنر عصر ساسانى را احيا كند و نيز زندانى در آنجا ساخت كه اطراف آن دريايى از آب بود و كسى قدرت گريختن از آن را نداشت.(3) پس از قتل مرداويج كه بهروايتى جنازه او را در رى دفن كردند، كه همان گنبد مرداويج زيارى و ركنالدوله باشد، رى بهدست برادرش وشمگير افتاد و سپس با به قدرت رسيدن آل بويه، به تصرف فرزند بويه يعنى حسن بن على در آمد كه او وشمگير را در رى شكست داد. در اين هنگام رى از حيطه قدرت خلفا بيرون شد و زير سلطه شاهان آلبويه قرار گرفت.(4) اين شهر در قرن پنجم، يعنى هنگام سلطه آلبويه، داراى دو بخش مجزا از هم بود. بخش نخستين آن رى باستانى در جنوب چشمهعلى، ميانِ باروى عظيمى قرار داشت،(5) كه قبل از اسلام ساخته شده و به آن «رى برين» يا «رى عليا» مىگفتند. بخش دوم كه «رى جديد» باشد در جنوب شرقى بخش اول و دامنه جنوبى كوه بىبى شهربانو پىافكنده شده بود كه به آن «رى زيرين» يا «رى سفلى» مىگفتند.(6)(تصوير شماره 3 و4)
1 ـ همان، ص187؛ ابن اسفنديار كاتب، تاريخ طبرستان، بهتصحيح عباس اقبال، تهران، پديده، خاور 1366ش، ص61؛ ابوعلى مسكويه، تجاربالامم و تعاقبالهمم، ص162
2 ـ جيلاباد يا جليلآباد مرداويج، در مشرق رى واقع و در حدود امينآباد فعلى و اراضى جنوبى آن بوده است.
3 ـ سفرنامه ابودلف در ايران (در سال 341 هجرى) تصحيح و تعليق ولاديمير مينورسكى، ترجمه ابوالفضل طباطبايى، تهران، 1342، ص72
4 ـ اصطخرى، مسالك و ممالك، ترجمه جعفر شعار، ص162
5 ـ كريمان، همان، ج1، ص167
6 ـ اين ديوار براساس گفته ابن حوقل چند دروازه داشت از جمله دروازه باطان كه از آن به جبال و عراق و دروازه بليسان كه از آن به قزوين و دروازه كوهك، از آن به طبرستان و دروازه هشام، از آن به قومس و خراسان و دروازه سين كه از آن به قم بيرون مىرفتهاند (ابن حوقل، صورةالارض، ص120).
(32)
شاهان آلبويه از جمله ركنالدوله و بهاءالدوله، هريك در رى اقدامات عمرانى زيادى انجام دادند. فخرالدوله در رى، فخرآباد را كه همان دژ زرشكان يا دژ خراب شده عهد ساسانى بود تعمير و بازسازى كرد،(1) كاخها و خزائن بزرگ در آن بنياد نهاد و آن را استحكام بخشيد و سلاحهاى زيادى در آنجا نگهدارى كرد. صاحب بن عباد نيز سراى بزرگى براى خود و كتابخانه باشكوهى، كه گفتهاند هرگاه وى بهجايى مىرفت چهارهزار شتر فقط كتابهاى او را حمل مىكردند ساخت. قصر سيدآباد نيز از آثار اوست. فخرالدوله در 387 هـ.ق از دنيا رفت و او را در مكانى كه امروزه بهنام خود وى به گنبد فخرالدوله، مشهور است در كنار ساير شاهان آلبويه از جمله ركنالدوله و مجدالدوله دفن كردند. پس از مرگ فخرالدوله سيده شيرين همسرش به كفالت فرزند، رى را اداره مىكرد.(2) او در 394 ق قصر و دهى ساخت كه به سيدآباد مشهور شد و صاحب بن عباد وزير دانشمند او نيز در اين كار به وى كمك كرد.(3) بوعلىسينا حكيم و فيلسوف مشهور ايرانى بهدعوت سيده و فرزندش مجدالدوله به شهر رى آمد و در كتابخانه آنجا مشغول تحقيق شد. اين شهر در دوران آلبويه مهد تمدن و فرهنگ شيعى گشت و علما و بزرگان و فقهاى شيعى در آن سامان درخشيدند.(4) رى پس از اندكى به تسخير سلطان محمود غزنوى درآمد و مجدالدوله حاكم شهر به اسارت درآمد. محمود اموال و ثروتهاى بىشمارى را از اين شهر بهتصرف خود درآورد، بسيارى از شيعيان آن را به اتهام قرمطى و باطنى از دم شمشير گذراند و خونهاى بسيار ريخت و طى نامهاى به خليفه عباسى با افتخار از اين حادثه ياد كرد.(5) محمود غزنوى كه خود حنفى و اشعرى متعصبى بود كارها
1 ـ برخى اين دژ را به هرثمة بن اعين، سردار عرب خراسانى مأمون نسبت دادهاند (سفرنامه ابودلف در ايران، ص72).
2 ـ عتبى، ترجمه تاريخ يمينى، ص257
3 ـ كريمان، همان، ج1، ص454
4 ـ بنگريد رسول جعفريان، تاريخ گسترش تشيع در رى.
5 ـ ابن كثير دمشقى، البداية و النهاية، ج12، ص26
(33)
را بهدست حنفىها سپرد و معتزله را نيز از رى تبعيد كرد و هر آن چه از كتابهاى كتابخانه صاحب بن عباد در فلسفه و مبانى نظرى معتزله و اسماعيليه بود سوزاند و بقيه را به خراسان فرستاد.(1) پس از محمود، فرزندش مسعود، رى را به تصرف درآورد و آن را از سلطه ديلميان و آلبويه خارج كرد. پس از آنكه مسعود غزنوى در نبرد دندانقان از طغرل سلجوقى شكست خورد، رى در 234ق به تصرف سلاجقه درآمد. طغرل بيك در شهر آبادانى بسيار كرد، از جمله مسجد جامعى ساخت كه بهنام خود او اشتهار يافت. اين مسجد براساس معمارى عربى ساخته شد.(2) او قصر و عمارتهاى ديگرى نيز برپا كرد. خاتون همسر طغرل وقتى از دنيا رفت، جنازهاش را از زنجان به رى آورده و بهخاك سپردند. اما طغرل در تجريش از دنيا رفت كه در آنجا قصرى ييلاقى داشت،(3) آن گاه جنازه او را به رى آوردند و در گورخانهاى باشكوه دفن كردند. برج طغرل فعلى ظاهراً بخشى از بقاياى آن است.(4) در كنار او چند تن از پادشاهان سلجوقى بهخاك سپرده شدند؛ از جمله تتش بن الب ارسلان، طغرل بن الب ارسلان يا طغرل سوم. اين مكان بعدها به «دخمه طغرل» و «نقارهخانه رى» مشهور گرديد .(تصوير شماره 5)
در اين دوران رى با آشوب و بحران رو به رو بود، بهويژه بهلحاظ مذهبى بين مذهب شيعه، حنفى و شافعى آتش كينه زبانه مىكشيد.(5) رى پس از طغرل محل درگيرى جانشينان او بود.(6) آلبارسلان از پادشاهان بزرگ سلجوقى، رى را تصرف كرد و به
1 ـ ابوالفضل محمد بن حسين بيهقى، تاريخ بيهقى، تصحيح علىاكبر فياض، مشهد، 1356؛ ابناثير، الكامل في التاريخ، ج7، ص335
2 - Encyclopedia of word art, newyork, london v.g.p.238
3 ـ راوندى، راحةالصدور و آيةالسرور في تاريخ آل سلجوق، ص111
4 ـ كريمان، همان، ج2، ص182
5 ـ نجمالدين دايه رازى، مرصادالعباد، به اهتمام محمد امين رياحى، تهران، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، 352، ص18
6 ـ بغدادى اصفهانى، زبدة النصر و نخبةالعصر، ترجمه محمد حسين جليلى، تهران، بنياد فرهنگ ايران، ص56
(34)
نبردى مهم با پادشاه روم پرداخت. رومانوس پادشاه روم چون از سوى آلبارسلان به صلح فراخوانده شد، گفت «صلح نخواهم كرد مگر در رى» كه اين اهميت رى را مىرساند. در دوران جانشينى ملكشاه، رى بر آبادانىاش افزوده شد.(1) مدارس و خانقاههاى متعددى در آن ساختند و بهلحاظ فرهنگ و تمدن رشد قابل توجهى يافت. همسر وى زبيدهخاتون، كه فرزندش بركيارق در رى به تخت نشست، توسط وزير ديگر فرزندش كشته شد؛ او را در آنجا بهخاك سپردند(2) و بقعهاى بر مزار وى ساختند كه به «بىبى زبيده خاتون» معروف گشت. امروزه اين مكان را زنان زيارت مىكنند. در مجموع اگرچه سلاجقه حاكمان سنىمذهب بودند، اما وزرا و دولتمردان شيعى در دستگاه آنان به نشر تشيع در رى و ساير نقاط مىپرداختند كه از جمله مىتوان به مجدالملك براوستانى اشاره كرد.
رى زادگاه حسن صباح داعى اسماعيليه نزارى در ايران بود و بسيارى از مردم شهر پيرو او شدند.
اين شهر را مغول، دستخوش تاخت و تاز بىرحمانه خود قرار داد.(3) نجمالدين دايه كه شاهد اين تهاجم خونين بوده است از عمق آن فاجعه سخن گفته و آن را به تصوير كشانده است. او كه در رى بهدنيا آمده و رشد كرده است مىگويد «مغول در رى حدود پانصدهزار نفر را بهقتل رسانيده و اسير كردند.»(4) رى كه عروس شهرهاى دنيا بود در فاجعه مغول چنان ضربتى خورد كه ديگر هيچگاه نتوانست اعتبار قبلى خود را بازيابد. البته در عصر ايلخانان و جانشينان چنگيز بهويژه غازان خان، بخشى از ويرانىها جبران و رى و قلعه طبرك نيز بازسازى شد(5)؛ اما برخى از آنچه آباد شده بود دوباره با هجوم
1 ـ راوندى، همان، 104
2 ـ عطاء الدين عطاء الملك جوينى، تاريخ جهانگشاى جوينى، تصحيح محمد بن عبدالوهاب قزوينى، بريل، ليدن 1975، ص 187 ـ 201.
3 - Encyclopedia of Islam, p.1107.
4 ـ همو، مرصادالعباد، ص21
5 ـ حمداللّه مستوفى، نزهةالقلوب، ص57
(35)
تيمور لنگ رو به ويرانى رفت.(1) بهگفته اورسل، «از آن همه شكوه و عظمت ديرينه اين شهر بزرگ اينك جز خرابهاى بدريخت چيز ديگرى برجاى نمانده است. كاخها، حمامها، پرستشگاهها، مساجد، خانهها همه يكسر به تلّ خاك و خرابههاى غمانگيزى بدل شده است كه گاهى از ميان آنها قنات نيمه پرى عبور مىكند.»(2)
رى در آغاز عصر صفوى ويرانهاى بيش نبود. شاردن سياح فرانسوى عهد صفويه كه از رى در آن عصر بازديد كرده گويد «آخرين خرابى اين شهر در نتيجه جنگهاى داخلى، در دوره اسلامى، حمله مغول و تاتار صورت گرفته است».(3) شاهطهماسب صفوى در 944ق به تهران آمد و توجه او به تهران، رى را از رونق انداخت و ديگر كسى به آبادانى و توسعه آن همت نگماشت. پس از چندى با توسعه تهران و حتى پايتخت شدن آن، رى جزوى از تهران شد. شاهعباس صفوى هنگامى كه براى سركوبى ازبكان از قزوين به سمت خراسان حركت كرد، در طهران بيمار شد. او پنجاه روز بسترى بود و چون از معالجه پزشكان نااميد گشت به شهررى رفت و به آستان حضرت عبدالعظيم پناهنده شد و بهبود يافت.(4) رى از آن پس چندان در منابع مورد توجه نيست و عمدتاً تهران بهعنوان يكى از شهرهاى عمده و بهويژه پايتخت دولت قاجار مطرح است و رى تنها به مكانى تبديل شد كه تكريم آن صرفاً بهسبب وجود آستان حضرت عبدالعظيم واجب مىگشت.
اين آستان در عصر قاجار بهويژه در دوران انقلاب مشروطه اهميتى ويژه يافت. آنجا ملجأ و پناه آزادىخواهانى شد كه براى تحقق آرمانهاى خود در آن متحصن
1 ـ بنگريد ابن عربشاه، عجايبالمقدور في اخبار تيمور، ترجمه محمدعلى نجاتى، تهران، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، 1329، ص36؛ نظامالدين شامى، ظفرنامه، تاريخ فتوحات اميرتيمور گوركانى، به كوشش پناهى سمنانى، ص96
2 ـ سفرنامه اورسل، ص 222.
3 ـ همو، سياحتنامه شاردن، ج 3، ص 56.
4 ـ اعتمادالسلطنه، مرآتالبلدان، ج1، ص513
(36)
گشتند. توجّه روحانيان و مشروطهخواهان به اين مكان، بهسبب آن بود كه يكى از مكانهاى مذهبى محسوب مىشد و در نزديكى تهران قرار داشت. آنان در دو نوبت به همراه ساير اقشار آزادىخواه در آن جا بست نشستند. در نوبت اول، آزادىخواهان خواستار ايجاد عدليه بودند و در دومين بستنشينى، مرحوم شيخ فضلاللّه نورى و هوادارانش، كه خواهان مشروطه مشروعه بودند، براى تحقق اهداف خود براى حفظ شريعت در كنار مشروطه، در آن حرم بست نشست و لوايح و ديدگاههاى خود را در آن مكان مقدس منتشر و بيان كرد. رى در طول دوران قاجار و پهلوى، بهسبب وجود اين مرقد و مكان همواره از سوى حكام و فرمانروايان محترم شمرده شده و توجه خاصى به آن مبذول مىگشت كه در بخشهاى بعدى از آن سخن خواهيم گفت.
مدح و توصيف رى از ديدگاه مورخان و جهان گردان
بسيارى از مورخان، سياحان و جهان گردانى كه از رى بازديد كردهاند، عمدتاً آن را ستوده و به ذكر عظمت و بزرگى آن پرداختهاند و البته بعضى نيز در مذمّت آن چيزهايى گفتهاند. مؤلف گمنام حدودالعالم كه تأليف خود را در اواخر قرن چهارم نگاشته است مىگويد: «رى شهرى است عظيم و آبادان و با خواسته و مردم و بازرگانان بسيار و مقرّ پادشاه جبال...».(1)
جيهانى در قرن پنجم آن را چنين توصيف مىكند:
«بزرگتر شهرى كه از شهرهاى ديالمه است رى، شهرى است كه چون از عراق بگذرى تا آخر اسلام بيرون از نيشابور هيچ شهرى بزرگتر و معمورتر و بامالتر و نعمتدارتر از آن نيست، اما عمارت آن به يكديگر نزديك و دهات و سواد رى بيشتر است. درازى شهر يك فرسنگ باشد و مانند آن در پهنا. بناهاى آن از گچ و خشت پخته باشد و آن را دروازههاى معروف است...».(2)
1 ـ حدودالعالم من المشرق الىالمغرب، بكوشش منوچهر ستوده، 1983، ص 142.
2 ـ ابوالقاسم احمد بن جيهانى، اشكالالعالم، ترجمه على بن عبدالسلام كاتب، ص146
(37)
و اين گفته ابن حوقل، توصيف رى را كامل مىكند:
«در مشرق، پس از بغداد شهرى آبادتر از رى نيست و نيشابور همه پهناور و وسيع است ولى در آبادى و داشتن بناهاى بسيار، توانگرى مردمان و فراخى بهپايه رى نمىرسد.»(1) مقدسى نيز پا را از آن فراتر نهاده و گويد «بهترين زمين خلقشده، رى است»(2) او در توصيف رى گويد:
«رى سرزمينى بزرگ با ميوههاى فراوان و بازارهايى وسيع و كاروانسراها و حمامهاى فراوان پاكيزه، آبهاى فراوان، سودمند براى تجارت، داراى انديشمندان بافضل و مردم زيرك و زنان بافهم و درك و عقل و جمال و در آن محلههاى زيبا و نظيف، مدارس و مساجد است كه هيچ مردى در آن از فقه و هيچ بزرگى در آن از علم و هيچ محتسبى در آن از شكوه و هيچ خطيبى از ادب خالى نيست. اين شهر يكى از مفاخر اسلام و مادر سرزمينها است.»(3)
مذمت رى
اما برخى نيز در مذمت رى سخنها گفتهاند و عمده اين مذمتها بهسبب كشته شدن امام حسين عليهالسلام به طمع ملك رى است. امين احمد رازى در مذمت رى به نقل اشعار خاقانى پرداخته است كه وى بههنگام عبور از رى دچار بيمارى شده است.
|
خاك سياه بر سر آب و هواى رى
|
دور از مجاوران مكارم نماى رى
|
|
در خون نشستهام كه چرا چون نشستهاند
|
اين خواندگان خلد به دوزخ سراى رى
|
|
رى نيك بد و ليك صدورش تمام نيك
|
من شاكر صدور و شكايتنماى رى
|
|
عقرب نهند طالع رى من ندانم آن
|
دانم كه عقرب تن من شد لقاى رى
|
1 ـ ابنحوقل، صورةالارض، ترجمه جعفر شعار، تهران، بنياد فرهنگ ايران، ص115
2 ـ مطهر بن طاهر مقدسى، احسنالتقاسيم في معرفة الاقاليم، ص210
3 ـ همان، ص299
(38)
|
سر دست زهر عقرب و از بخت بد مرا
|
شبهاى گرم زاد ززهر جفاى رى
|
|
از خاص و عام رى همه انصاف ديدهام
|
جور نيست زآب و گل جانگزاى رى
|
|
. . . . . . . . .
|
. . . . . . . . .
|
|
ديدم سحرگهى ملكالموت را بهپاى
|
بىكفش مىدويد هم از دست و پاى رى(1) مؤلف تاريخ قم نيز نجات رى را بهسبب قم و ساكنانش مىداند:
«و اما رى، واى بر رى از هر دو بال و طرف، آن چه امن و سلامتى آن بهسبب قم و اهل قم است. گفتند يا اباعبداللّه دو جناح و طرف رى كداماند، فرمود يكى بغداد و ديگرى خراسان، بهتحقيق شمشيرهاى خراسان و شمشيرهاى بغداد در رى به يكديگر مىرسند. خداوند عقوبت برايشان تعجيل فرمايد و ايشان را هلاك كند. پس اهل رى از اين سبب پناه به مردم قم بردند.»(2)
بعضى نيز پا را فراتر برده و رى را شهرى شوم و خاك آن را لعنتشده دانستهاند كه از پذيرش حق سرباز مىزند.(3) اين امر صرفاً بهخاطر همان مسأله طمع عمر بن سعد در حكومت اين شهر است.
|
|
1 ـ همو، هفت اقليم، ص6 و 5
|
|
2 ـ حسن بن محمد القمى، تاريخ قم، ترجمه حسن بن على قمى، تصحيح سيد جلالالدين طهرانى، چاپخانه مجلس، ص94
3 ـ مطهر بن طاهر مقدسى، همان، ص296
(39)
(40)
شرح حال امامزادگان معزز آستان
فصل دوم:
شرح حال
امامزادگان معزز آستان
الف: حضرت عبدالعظيم حسنى عليهالسلام
ب: حضرت حمزة بن موسى عليهالسلام
ج: حضرت طاهر بن محمد عليهالسلام
(41)
(42)
الف: حضرت عبدالعظيم حسنى عليهالسلام
1 ـ شرح نسب و اجداد
عبدالعظيم بن عبداللّه بن على بن حسن بن زيد بن حسن عليهمالسلام بن على بن ابىطالب عليهمالسلام ،(1) معروف به «شاه عبدالعظيم»(2) و «سيدالكريم»، نسبش با چهارواسطه به امام مجتبى عليهالسلام مىرسد. كنيه او همسان رسول خدا صلىاللهعليهوآله ابوالقاسم بود و امام جواد عليهالسلام و هادى عليهالسلام نيز او را به همين كنيه خطاب مىكردند.(3) كنيه نهچندان معروف ديگر او ابوالفتح بود(4) كه روشن نيست برچه اساسى چنين مُكَنّى شده است. مادر بزرگوارش امولدى به نام فاطمه بنت عقبة بن قيس حميدى(5) و پدرش عبداللّه فرزند على سديد، بود. از تاريخ دقيق تولد ايشان اطلاع روشنى در دست نيست اما بايد در سال 173 ق . در مدينه ديده به جهان گشوده باشد.(6) اين در حالى بود كه هشت برادر ديگر بهنامهاى احمد ـ ابراهيم ـ
1 ـ ابن عنبه، جمالالدين احمد بن على، عمدةالطالب في انساب آل ابىطالب، بيروت، منشورات دار مكتبةالحياة [بىتا]، ص90
2 ـ خوانسارى، محمدباقر، روضات الجنات في اوصاف العلماء و السادات، 353.
3 ـ كجورى مازندرانى، ملا محمدباقر، جنةالنعيم و العيش السليم، چاپ سنگى، 1385ق، ص111.
4 ـ همانجا.
5 ـ ابى طباطبا، منتقلة الطالبيه، 157.
6 . جواد بن مهدى لاريجانى، الخصايص العظيمه، قم [بىتا] ؛ كجورى مازندرانى، همان، ص110
(43)
حسن ـ زيد ـ علىاكبر ـ علىاصغر ـ قاسم و محمد داشت. حضرت عبدالعظيم در عنفوان جوانى با دختر عموى پدرش، خديجه دختر قاسم بن حسن بن زيد بن حسن، همان كه امروزه به روايتى امامزاده قاسم تجريش است ازدواج كرد.(1) ماحصل اين ازدواج فرزند زاهد و عابدى بهنام محمد بود كه بدون عقب از دنيا رفت.(2) بنابراين عبدالعظيم از جانب فرزند پسر عقبى، برجانگذاشت و اعقاب او تنها از جانب دخترش امسلمه باقى ماندهاند. اما در اينجا بهاختصار به شرح حال پدر و اجداد بزرگوارش اشاره مىكنيم:
1/1 ـ عبداللّه بن على
او فرزند على ملقب به «سديد» يا «شديد»(3) بود. مادرش، امولدى بهنام «هيفاء» عبداللّه را پس از درگذشت پدر بهدنيا آورد؛ لذا جدش حسنالامير كفالت او را برعهده گرفت. پس از مدتى كه به سن رشد و بلوغ عقلى و جسمى رسيد، در كنار جدش، كه دستى در حكومت داشت، قواعد حكومتدارى آموخت و در آن راه مجرب شد بهگونهاى كه ديرى نپاييد از جانب او به حكومت قافه در حجاز منصوب، و از اين رو به قافه ملقب گشت.(4)
2/1 ـ على بن حسن
على سديد(5)، مكنى به ابوالحسن، فرزند حسنالامير از مادرى امولد بهدنيا آمد. او بسيار عظيمالمنزله و جليلالمرتبه و از مبارزان علوى در عصر عباسى بود. به همراه
1 ـ كلباسى، تذكرةالعظيمه، [بىتا] [بىنا]، ص38؛ شيخ عباس قمى، سفينة البحار، 2/121، شيخ عباس قمى در منتهى الامال (1/179) گفته است با دختر عمويش كه قطعا صحيح نيست؛ زيرا قاسم با على كه پدربزرگ عبدالعظيم است برادر و از فرزندان حسن بن زيد بودهاند.
2 ـ ابنعنبه، همان، ص90
3 ـ ابنعنبه، همان جا، فخر رازى، الشجرة المباركه فى انساب الطالبيه، 46.
4 ـ ابن عنبه، همان جا.
5 ـ ابن عنبه، همانجا.
(44)
عمويش عبداللّه محض، پدر محمد نفس زكيه، در زندان منصور عباسى به شهادت رسيد.(1) براساس روايتى از امام حسن عسكرى عليهالسلام ، حرمت و جايگاه على شديد به اعتبار وجود عبدالعظيم در نسل اوست: «لولا عبدالعظيم حسنى لقلنا ما اعقب علىالشديد» [اگر عبدالعظيم حسنى در نسل على شديد نبود بىگمان مىگفتيم كه او عقيم بود و اولادى نداشت].(2)
3/1 ـ حسن بن زيد
حسن بن زيد، معروف به حسنالامير و مكنى به ابومحمد، جدّ دوم عبدالعظيم است. او نخستين علوى بود كه در دستگاه حكومت بنىعباس منصب گرفت و به خدمت آنان درآمد، زيرا با ايشان خويشى و نسبت داشت، يعنى پسرعمه سفاح، نخستين خليفه عباسى بود. حسن بن زيد، هم چون عباسيان، لباس سياه، كه نشانه آنان بود، مىپوشيد و به مدت پنج سال از طرف منصور عباسى حاكم مدينه و مكه شد؛(3) اما پس از چندى مغضوب خليفه گرديد و به زندان افتاد. سبب آن چنين بود كه حسنالامير در طى دوران حكومتش در مكه و مدينه به عدالت حكم راند و با كژىها و ناراستىها مبارزه كرد، او از علويان، اگرچه بهطور غيرعلنى، حمايت مىكرد و همين مسائل باعث بدبينى خليفه نسبت به وى شد. او مدتى طولانى در زندان بود. حسنالامير عمرى دراز داشت بهگونهاى كه خلافت منصور، مهدى، هادى و هارون عباسى را درك كرد و سرانجام در سن 85 سالگى به سال 168 ق در مدينه وفات يافت.(4)
4/1 ـ زيد بن حسن عليهالسلام
زيد بن حسن عليهالسلام فرزند امام حسن مجتبى، جدّ اول حضرت عبدالعظيم حسنى، ميان
1 ـ شريف رازى، اختران فروزان رى و تهران، قم، مكتبةالزهراء [بىتا]، ص21
2 ـ كجورى مازندرانى، جنة النعيم و العيش السليم، ص109؛ شريف رازى، همانجا.
3 ـ ابنعنبه، همانجا.
4 ـ ابنعنبه، همانجا؛ شريف رازى، همانجا.
(45)
پانزده فرزند امام حسن عليهالسلام مسنترين بود كه با لُبابه دختر عبداللّه بن عباس بن عبدالمطلب و همسر حضرت ابوالفضل عليهالسلام ، كه در كربلا به شهادت رسيد، وصلت كرد و از اين طريق با جدّ عباسيان خويشى يافت. در دوران بنىاميه، مردم مدينه به سبب شرافت نسب و سبب به او توجه مىكردند و مدتى نيز از سوى برخى از خلفاى بنىاميه، مسؤوليت امور صدقات پيامبر صلىاللهعليهوآله را برعهده گرفت؛ اما وقتى سليمان بن عبدالملك به خلافت رسيد او را از آن منصب بركنار كرد.(1)
زيد بن حسن دو فرزند از خود برجا گذاشت، يكى نامش نفيسه و از زنان متقى و عارفه بود و گويند همسر اسحاق مؤتمن فرزند امام صادق عليهالسلام شد كه البته صحيح نمىنمايد زيرا بهلحاظ زمانى فاصله زيادى با يكديگر دارند. براى نفيسه كه در قاهره ساكن بود، امروزه ضريح و گنبد و بارگاه باشكوهى ساختهاند. مردم آن شهر كه عمدتاً شافعى هستند به زيارت «سته نفيسه» مىروند و به او التجا و توسل مىجويند و او را مستجابالدعوه مىدانند.
زيد بن حسن عليهالسلام عمرى دراز يافت و در 90 سالگى، در حالى كه به شريف بنى هاشم معروف بود از دنيا رفت.(2)
2 ـ حيات سياسى و معنوى
براساس اتفاق نسابان و مورخان، عبدالعظيم حسنى در عصر امام موسى بن جعفر عليهالسلام كودكى خردسال يا نوجوانى دهساله بيش نبوده است. نخستين زمانى كه از او در متون و منابع بهعنوان يكى از مصاحبان ائمه و راويان حديث آنان ياد مىشود، كه البته در مورد آن نيز شواهد متقن و قابل اعتمادى در دست نيست، دوران امامرضا عليهالسلام است. از او در اين هنگام كه كمتر از 25 سال سن داشته بهعنوان رابط آن امام و شيعيانش ياد شده است.(3)
1 ـ ابن عنبه، همانجا.
2 ـ ابن عنبه، همان، 91.
3 ـ عطاردى، راويان امام رضا در مسند الرضا عليهالسلام ، كنگره جهانى امامرضا عليهالسلام ، 1367.
(46)
چون در اين هنگام حديثى را از امامرضا عليهالسلام نقل كرده به همين سبب او را در زمره اصحاب و راويان امام رضا عليهالسلام شمردهاند، اين در حالى است كه(1) در رجال طوسى نام او در ميان اصحاب امام رضا عليهالسلام و حتى امام جواد عليهماالسلام نيز قيد نشده و تنها در زمره اصحاب و راويان امام هادى عليهالسلام و امام عسكرى عليهالسلام قرار گرفته است؛(2) البته بايد گفت امام عسكرى عليهالسلام را نيز فقط قبل از امامتشان درك كرده و نمىتوانسته بهعنوان اصحاب او باشد زيرا چنانكه خواهيم گفت وى در حيات امام هادى عليهالسلام از دنيا رفته است. حديثى را كه ايشان از امام رضا عليهالسلام نقل كرده و بسيارى پنداشتهاند از اصحاب آن حضرت بوده در الاختصاص شيخ مفيد و جاهاى ديگر بدين گونه آمده است: «يا عبدالعظيم ابلغ عني اوليائى السلام و قل لهم ان لا يجعلوا للشيطان... الخ».(3) برخى گفتهاند محتمل است اين خطاب از جانب ابوالحسن ثالث يعنى امام هادى باشد كه كسانى اشتباهاً آن را ابوالحسن
1 ـ شيخ مفيد، ابوعبداللّه محمد بن نعمان، الاختصاص، قم، مكتبةالزهرا، 1402ق، ص247
2 ـ ابىجعفر، محمد بن الحسن طوسى، رجالالطوسى، تحقيق جواد القيومى، قم مؤسسه النشرالاسلامى لجامعة مدرسين بقم، ص415
3 ـ اى عبدالعظيم سلام ما را به دوستانم برسان و به آنان بگو كه براى نفوذ شيطان در خويش راهى را بازنگذارند، آنان را به راستگويى در سخن و امانتدارى وادار كن و به آنان دستور ده تا در مسايل دين بيهوده بحث و جدل نكنند و سكوت پيشه سازند، به هم نزديك شوند و از تفرقه بپرهيزند و به معاشرت با هم انس گيرند زيرا اين عمل موجب تقرب و محبوبيت نزد من مىگردد. اى عبدالعظيم، دوستان و ياران من نبايد وقت خود را صرف مخالفت و سركوبى يكديگر كنند و من با خود عهد كردهام هركس مرتكب اينگونه اعمال مخرب و هستىبرانداز شود و حتى يكى از دوستانم را مورد خشم و ناراحتى قرار دهد از خدا بخواهم او را در دنيا گرفتار سختترين عذابها كند و در آخرت نيز از زيانكاران باشد. به آنان گوشزد كن خداوند نيكوكاران آنان را آمرزيده و از بدكارانشان در گذشته است. به جز كسانى كه شرك آورده يا موجب تجاوز و اذيت به يكى از دوستان من شده يا عداوت و كينه آنان را در دل داشته باشند. [زيرا چنين گناهانى را خداوند نمىآمرزد مگر آنكه از كار زشت خود پشيمان شده و آن را جبران كنند وگرنه روح ايمان از قلب آنان زائل مىشود و از دايره ولايت ما خارج گردند و از آن بىبهره مانند. و من از آثار شوم چنين گناهان و لغزشهاى خطرناك به خدا پناه مى برم.] (شيخ مفيد، الاختصاص، 241 ـ 247).
(47)
علىالرضا تصور كردهاند.(1) اين نظر قطعا صحيح مىنمايد زيرا او در زمان امام رضا عليهالسلام حدود بيست و اندى سال بيشتر نداشته و بعيد است در اين سن كم واسطه امام و شيعيانش باشد، علاوه بر آن مضمون اين خطاب نشان مىدهد كه امام رضا عليهالسلام در مدينه بوده و چون عبدالعظيم هم در آن دوران هنوز در مدينه بوده است، لذا رساندن پيام امام رضا عليهالسلام براى شيعيان او در مدينه بىمعنا است. چون امام رضا عليهالسلام خود حضور دارند. ابلاغ پيام وقتى معنا مىيابد كه فاصله مكانى وجود داشته باشد؛ پس بديهى است وقتى عبدالعظيم حسنى در دوران امامت امام هادى عليهالسلام يعنى در نيمه اول قرن سوم هجرى به ايران مهاجرت مىكند، از جانب ايشان مىتواند پيام رسان او براى شيعيانش در ايران باشد.
علاوه بر آن، برخى از رجال شناسان از جمله آيت اللّه خويى و علامه شبسترى او را از اصحاب امام رضا عليهالسلام نمىدانند.(2)
عبدالعظيم حسنى، احاديث زيادى را از امام هادى عليهالسلام نقل كرده است(3) و به سبب كثرت علم و نقل احاديث فراوان از ائمه مذكوره(4) در برخى از متون از او به عنوان «محدث» ياد شده است. «هو المحدث الزاهد صاحب المشهد فى الشجرة بالرى و قبره يزار»،(5) محدث يعنى كسى كه سخن گو، ناقل و راوى حديث است و آن امامزاده قابل تكريم ظاهرا به اين عنوان نيز اشتهار دارد، زيرا در زيات نامه ايشان نيز قيد شده است «السلام عليك ايها المحدث الكريم.»
مرحوم شريف رازى از آيتاللّه آشتيانى رئيس حوزه علميه مشهد، نقل مىكند كه
1 ـ خويى، ابوالقاسم، معجم رجال الحديث، 11/53.
2 ـ خويى، معجم رجال الحديث، 11/53؛ شبسترى، محمدتقى، قاموس الرجال 6/193.
3 ـ اردبيلى غروى، محمدبن على، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، بيروت، دارالاضواء 1403 ق، ص 460؛ شيخ صدوق، الامالى، ص 38؛ عزيزاللّه عطاردى، مسند امام هادى عليهالسلام ، ص 345.
4 ـ در مورد نمونههايى از آن احاديث بنگريد به نوشتار حاضر.
5 ـ ابن طباطبا، منتقلة الطالبيه، ص 157.
(48)
پس از دوازده معصوم، سه تن ديگر، از محدثان هستند 1 ـ حضرت صديقه طاهره عليهاالسلام 2 ـ سلمان فارسى 3 ـ عبدالعظيم حسنى كه امامهادىمسائلرا بهسوىاوارجاع مىفرمود.(1)
در هر حال آن چه همه نسابان و رجاليان بر آن متفق هستند اين كه عبدالعظيم حسنى يكى از راويان امام جواد عليهالسلام و امام هادى عليهالسلام بوده و در زمره ياران و خواص آن دو امام قرار دارد. امام جواد عليهالسلام به وى اعتماد كامل و علاقه فراوان داشتند و فرزند گرامىشان امام هادى عليهالسلام نيز او را از صحابه و ياران معتمد خود مىدانستند كه جمله «يا اباالقاسم انت ولينا حقا» از امام هادى عليهالسلام حكايت از اين امر دارد.(2) اين اعتماد تا جايى است كه اباحماد رازى نقل مىكند «وقتى از سامراء به محضر امام هادى عليهالسلام رسيدم، از ايشان مسائلى از حلال و حرام پرسيدم كه مرا پاسخ داد، چون خواستم محضر او را ترك كنم، فرمود: اى اباحماد هر اشكالى در امر دين داشتى از عبدالعظيم بن عبداللّه حسنى در رى بپرس و سلام مرا به او برسان.(3) اين توصيه بدان سبب بود كه وقتى عبدالعظيم در مدينه و سامراء خدمت امام هادى عليهالسلام بود، طى جلسات متعددى در محضر آن امام همام، اعتقادات و انديشههاى دينى و مذهبى خود را عرضه داشت و همه آنها از سوى ايشان تصديق و تأئيد شد.(4)
اين نكته از زبان عبدالعظيم حسنى به اين صورت نقل شده است. [بر امام خويش على بن محمد بن على بن موسى بن جعفر بن محمد بن على بن حسين بن على عليهالسلام درآمدم، چون مرا ديد فرمود، اى اباالقاسم تو به حق دوست مايى، گفتم اى پسر رسول خدا صلىاللهعليهوآله مىخواهم دينم را بر تو عرضه كنم كه اگر تصديق فرمايى بر آن استوار باشم تا به ديدار خدايم بشتابم، چون عقيده خود عرضه كردم فرمود: «اى اباالقاسم به
1 ـ شريف رازى، محمد، اختران فروزان رى در تهران، ص 36.
2 ـ مجلسى، محمدباقر، بحارالانوار، ص 2؛ ميرداماد، الرواشح اسماويه، ص 50.
3 ـ ابن عنبه: عمدة الطالب فى انساب آل ابىطالب، ص 112؛ خوانسارى، محمدباقر، روضات الجنات، 4/208.
4 ـ براى آگاهى از اعتقادات و انديشههاى حضرت عبدالعظيم و نحوه عرضه آن به محضر امام هادى ر.ك: به كجورى مازندرانى، جنة النعيم و العيش السليم، صص 319 ـ 340.
(49)
خدا سوگند اين دين خدايى است كه نسبت به بندگانش در آن مورد راضى است پس بر آن استوار باش كه خداوند تو را به گفتار ثابت در دنيا و آخرت استوار گرداند.»(1)
شيخ طوسى علاوه بر آن، وى را از اصحاب امام حسن عسكرى عليهالسلام نيز دانسته است.(2) كه اگر آن حديث امام هادى عليهالسلام در خصوص ثواب زيارت عبدالعظيم درست باشد، بايد گفت وى امامت امام يازدهم را درك نكرده است.
عبدالعظيم حسنى در دورانى كه در مدينه مىزيست به سبب ارتباط زياد با ائمه شيعه و سعايت بدگويان، سوء ظن متوكل را برانگيخت، و لذا بهدستور وى، او را از مدينه به سامرا منتقل كردند.(3) مدتى در آنجا بهشدت تحت نظر عمال خليفه زندگى كرد و سپس به فرمان امام على نقى عليهالسلام در دوران خلافت المعتز باللّه يا به روايتى متوكّل، او هراسان و ترسان از خليفه ستمگر به رى مهاجرت كرد. حديث و سخن يادشده از امام هادى عليهالسلام خطاب به اباحماد رازى مربوط به زمانى است كه عبدالعظيم حسنى از سامراء به رى رفته و در آنجا بهطور مخفى مىزيسته است. اباحماد رازى نيز از شيعيان آن امام در آن هنگام ساكن رى بوده و براى ديدار امام به سامرا رفته بود.(4)
اما مهاجرت عبدالعظيم حسنى به رى عوامل مختلفى داشته است. براساس گفته احمد بن محمد بن خالد برقى، نخستين علت، ترس از سلطان وقت (متوكل عباسى) بوده است.(5) البته بايد گفت اين دستگاه خلافت عباسى بوده كه از وى واهمه داشته و بهدنبال حبس و محدود كردن فعاليتهاى او برآمده است، قطعاً اين ترس حكومت از او
1 ـ مجلسى، بحارلانوار، ج 3، ص 41؛ شيخ صدوق، كمال الدين، ج 2، صص 379 ـ 380؛ كجورى مازندرانى، همان، 319؛ صافى گلپايگانى، حديث عرض دين، قم، نشر معصومه 1376 ش.
2 ـ همو، رجال، ج 1، ص 287.
3 ـ مسعودى، مروجالذهب، ج2، ص11
4 ـ ابن عنبه، عمدة الطالب في انساب آل ابىطالب، ص112؛ نورى، مستدرك الوسايل، ج 3، ص 2.61
5 ـ نجاشى، ابوالعباس احمد بن على بن احمد بن عباس، رجال النجاشى، قم مؤسسه النشر الاسلامى لجماعة المدرسين بقم، 1407، ص248؛ بعضى نيز بهجاى متوكل، المعتز را نام بردهاند (كجورى مازندرانى، همان، ص302).
(50)
نمىتواند صرفاً بهخاطر آن باشد كه عبدالعظيم فردى زاهد و محدث بوده است؛ زيرا اين مسائل براى حكومت ايجاد مشكلى نمىكرد بنابراين بايد علت اصلى آن را در فعاليتهاى سياسى و مخالفتهاى او با بنىعباس جستجو كرد. او نيز چون ديگر رجال و بزرگان شيعى و مجاهدان راه حق براى تمسك به امام عادل و معرفى و حمايت از او تلاش فراوانى داشته است.(1)در 224 ق، كه امام هادى عليهالسلام را تحتنظر به سامرا بردند، عبدالعظيم حسنى با ايشان مذاكراتى داشته است، در حالىكه متوكل به كسى اجازه ملاقات با امام را نمىداد. وقتى خبر ملاقات عبدالعظيم با آن حضرت براى خليفه گزارش شد، او دستور دستگيرى وى را صادر كرد. امام هادى كه از مقصود و هدف خليفه وقت براى دستگيرى وى مطلع شد، به ايشان فرمود تا از شهر خارج شود و خود را از خطر خليفه برهاند(2) «وَمَنْ يَخْرُجْ مِنْ بَيْتِهِ مُهَاجِرا إِلَى اللّهِ وَرَسُولِهِ ثُمَّ يُدْرِكْهُ الْمَوْتُ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَى اللّهِ».(3)
علت ديگرى كه علاوه بر فرار و گريز از ستم خليفه و عاملانش مطرح است؛ نشر و بسط معارف اهل بيت و شيعه اماميه در سرزمينى است كه مردم آن نسبت به آل محمد خلوص و دوستى و محبت داشتند.(4) علاوه بر آن وجود امنيت از عوامل قابل اعتنا است كه در اين ميان ايران و مناطق مركزى آن، خاصه رى جايگاه و مكان مطمئن و مناسبى بوده است. بهگفته استاد حكيمى چه بسا عبدالعظيم حسنى از سوى امام هادى عليهالسلام براى اين كار به نوعى مأموريت داشته است: «زيرا نمىشود با اين قدر و منزلت و ديانت و تقوى، كسى كه حتى عقايد خود را بر امام عرضه مىكند تا از درست بودن آن اطمينان يابد، اعمال او بهويژه، اعمال اجتماعى و سياسى او برخلاف نظر و رضاى امام باشد، حال
1 ـ محمدرضا حكيمى، امام در عينيت جامعه، ص72
2 ـ كجورى مازندرانى، جنّة النعيم، ص328
3 ـ نساء، آيه 100.
4 ـ معارف اسلامى، نشريه سازمان اوقاف، ش26، 1356، ص87؛ علىاكبر شهابى، تاريخچه وقف در اسلام، ص67
(51)
چه به اين رضايت تصريح شده يا خود حضرت عبدالعظيم بافرهنگ دينى و فقه سياسى بدان رسيده باشد.»(1) درهرحال عبدالعظيم حسنى عليهالسلام بهطور مخفيانه از سامرا خارج و پس از گذر از شهرها و ديهها و قصبات مختلف كه البته همه بهصورت مخفى انجام مىشد از جمله طبرستان به شهررى آمد.(2)
او در سرداب منزل يكى از شيعيان در محله ساربانان يا ساربان(3) ساكن شد و در آن زيرزمين به عبادت و رياضت پرداخت. روزها روزه مىگرفت و شبها را به نماز مىايستاد و گاهى مخفيانه از آن منزل بيرون مىآمد و قبرى را كه مقابل در سرداب بود، زيارت مىكرد و مىفرمود اين قبر يكى از فرزندان موسى بن جعفر عليهالسلام است؛(4) مقصود او كسى جز امامزاده موسى بن جعفر عليهالسلام نبوده است.
حضور او در رى اگرچه مخفى بود ولى از چشمان تيزبين علاقهمندان و شيعيان ائمه اطهار عليهاالسلام پنهان نماند؛ خبر سكونت او در اين مكان بهزودى در شهر شايع شد. از آن هنگام سيل علاقهمندان براى ديدار ايشان به آن نقطه سرازير شد.(5) حديث اباحماد از امام هادى عليهالسلام مربوط به همين هنگام است كه به او فرمود سلام مرا در رى به عبدالعظيم برسان و اگر مشكلاتى در امور دين داشتى از او بپرس.(6)
حضور عبدالعظيم حسنى در رى چندان بهطول نينجاميد و اندكى بعد، يعنى حدود دو سال قبل از رحلت امام هادى عليهالسلام در سال 252 ه . ق . چشم از جهان فروبست.(7) از او
1 ـ محمدرضا حكيمى، همانجا، ص7
2 ـ منتقلة الطالبية، ص157، كجورى، همان، ص328
3 ـ بهگفته مقدسى بهترين زمين خلق شده رى است كه در آن محله سربان (ساربان) وجود دارد (مقدسى احسنالتعاليم في معرفة الاقاليم، تصحيح محمد محزوم، بيروت، 1987م).
4 ـ نجاشى، رجال، ص248؛ كجورى مازندرانى، همان، ص399
5 ـ اردبيل غروى حائرى، جامعالرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، ص461.
6 ـ ابن عنبه، عمدة الطالب في انساب آل ابىطالب، ص112؛ نورى، مستدرك الوسائل، ج3، ص612
7 ـ كجورى مازندرانى، همان، ص402 به روايتى او در 250 ه . ق . يعنى چهار سال قبل از وفات امام هادى عليهالسلام از دنيا رفته است (كجورى، همانجا).
(52)
بهروايتى تنها يك دختر با لقب امسلم از خديجه بنت قاسم بن حسن بن زيد بن حسن عليهالسلام بهجا مانده كه نسل ايشان از همين دختر است. امسلم با محمد بن ابراهيم بن حسن ازدواج كرد و سه پسر باقى گذاشت.(1) چنانكه گفتيم عبدالعظيم حسنى عليهالسلام پسرى نيز بهنام محمد داشت كه بسيار باورع و زاهد و عابد بود ولى در زمان حيات پدر از دنيا رفت و فرزندى نيز برجا نگذاشت، لذا نسل و اعقاب عبدالعظيم حسنى عليهالسلام تنها از دخترش مانده است.(2)
1 ـ 2 ـ رساله صاحب بن عباد در توصيف جايگاه معنوى حضرت عبدالعظيم
صاحب بن عباد وزير دانشمند و گرانمايه فخرالدوله ديلمى، از سلاطين آلبويه، كه خود از شيعيان و دوستداران اهلبيت و صاحب تأليفات و رسالات فراوانى است، حضرت عبدالعظيم را در يك رساله كوتاهى توصيف كرده و جايگاه و منزلت او را بهخوبى تشريح ساخته است. متن اين رساله را برخى از مورخان و محدثان نقل كردهاند. قديمىترين نسخه اين رساله در 516 ه . ق . بهرشته تحرير درآمده است كه آن را از مستدركالوسايل(3) نقل مىكنيم.
«... از من نسب عبدالعظيم حسنى را كه در مقبره شجره مدفون است پرسيدى و خواستى كه تو را از حالات، عقايد، دانش، فضل، كمال و زهد او مطلع كنم. من اكنون به توفيق الهى بهطور اختصار درباره او مطالبى را يادآورى مىكنم. وى ابوالقاسم عبدالعظيم بن عبداللّه بن على بن حسن بن زيد بن حسن بن على بن ابىطالب عليهالسلام است. او صاحب تقوى و پرهيزكارى و مذهب و اعتقاد پاك و روشن و صحيح بود و از اهل عبادت بهشمار مىرفت و به امانت و درستكارى و صداقت معروف بود. عبدالعظيم در امور دين آگاه و مطلع، و به مسائل مذهبى و كلام قرآن بهخوبى آشنا بود و حقايق دينى را درك مىكرد؛ بهعدل و توحيد، كه مذهب اهل حق است، اعتقاد داشت. احاديث زيادى
1 ـ ابن عنبه، عمدة الطالب فى انساب ابى طالب؛ ص 49.
2 ـ همان، ص49
3 ـ محدث نورى، همان، ج 3، ص 614؛ كجورى مازندرانى، همان، ص 39.
(53)
از حضرت جواد عليهالسلام و ابوالحسن هادى عليهالسلام روايت كرده است. آن دو بزرگوار مراسلات و توقيعاتى براى او نوشتهاند. او از جماعتى از اصحاب حضرت موسى بن جعفر عليهالسلام و حضرت رضا عليهالسلام نقل حديث كرده است. عبدالعظيم حسنى كتب و تأليفاتى هم دارد كه از آن جمله كتابى است به نام «يوم و ليلة». عدهاى از بزرگان شيعه و مشايخ حديث و روايت، از جمله احمد بن عبداللّه برقى و ابوتراب راويانى از وى اخذ حديث كردهاند».(1)
متن رساله صاحب بن عباد از آن پس به شرح سبب هجرت و نحوه ورود ايشان به رى و اقامت او در محله ساربانان و سرانجام به خاكسپارى او در باغى اختصاص دارد.(2)
3 ـ حيات و جايگاه علمى
عبدالعظيم حسنى بهلحاظ علمى، داراى مكانت و اشتهار خاصى بوده است. علماى رجالى و نسّابة او را مؤلف دو كتاب خطب اميرالمؤمنين عليهالسلام و «يوم و ليلة» ذكر كردهاند.(3) كتاب خطب اميرالمؤمنين او اگرچه ازبين رفته، اما دوخطبه آن موجود است، يكى گفتگوى امام با شريح قاضى در مورد منزلى كه خريده بود؛ اين گفتگو در نهجالبلاغه نامه سوم موجود است و ديگرى حديثى در مذمّت دنياى فانى و عدم اعتنا به لذتهاى اين جهانى است كه در امالى از عبدالعظيم روايت شده است. اين خطبه در نهجالبلاغه نيست. كتاب «يوم و ليله» او نيز در رساله صاحب بن عباد يادشده كه پيرامون اعمال عبادى يك مسلمان در شب و روز نگاشته شده است.(4) عبدالعظيم حسنى علاوه بر آن، روايات متعددى از امام جواد و امام هادى عليهالسلام نقل كرده است و علماى رجالى و فقهاى نامدارى چون شيخ صدوق، شيخ طوسى، ابن داوود حلى و ديگران روايات او را ثقه و معتبر
1 ـ محدث نورى، مستدركالوسايل، ص614، كجورى مازندرانى، همان، ص390
2 ـ در اين مورد در صفحات بعد اشاراتى خواهيم داشت.
3 ـ نجاشى، همان، ص247، علامه حلى، حسن بن يوسف، خلاصة الاقوال، ص130؛ آقابزرگ تهرانى، الذريعه.
4 ـ محدث نورى، همان، ج3، ص613؛ در اين مورد بنگريد به كجورى مازندرانى، همانجا.
(54)
دانستهاند و به نقل احاديث او پرداختهاند.(1) از جمله هم چنين احمد بن محمد بن خالد برقى احاديث صحيح ايشان را در كتاب خود ذكر كرده و او را ستوده و گفته است «و كان عبدالعظيم مرضيّا».(2) شيخ صدوق نيز به نقل روايتى شاذ و نادر از او پرداخته و با اين حال اعتماد خود را نسبت به آن روايت بيان كرده است.(3) مرحوم محدث نورى نيز از او بهعنوان برجستگان سادات و سادات برجسته ياد مىكند.(4)
1 ـ 3 ـ استادان و مشايخ عبدالعظيم حسنى
عبدالعظيم، مشايخ و استادان زيادى داشته كه هريك از آنها داراى شأن و مكانتى بزرگ بودهاند. يكى از مشايخ آن بزرگوار، كه از خاندان عصمت و طهارت بوده و در ميان اين شجره مباركه پرورش يافته است، فرزند بزرگوار امام صادق عليهالسلام و برادر امام موسى بن جعفر عليهالسلام يعنى على بن موسى مشهور به «على عُرَيضى» است. او از راويان شيعه و از زهاد عصر خود بوده كه ولايت برادر و برادرزادگانش را تا امام دهم برخود پذيرفته است. نقل كردهاند با وجود كثرت سن، ارادت و خضوع خاصى به امام جواد عليهالسلام داشته است. او، از پدر، برادر و از برادرزادهاش امامرضا عليهالسلام روايت كرده است. على عريضى در منطقهاى كه به همين نام در مدينه مشهور شد بهخاك سپرده شد.
يكى ديگر از مشايخ عبدالعظيم، هشام بن حكم از محدثان بزرگ و متكلمان و انديشمندان شيعه است. او كه در كوفه بهدنيا آمد، در واسط رشد كرد و در 199ق به بغداد
1 ـ ابن داوود حلى، تقىالدين حسن بن على، رجال؛ تحقيق محمد صادق آل بحرالعلوم، نجف، مطبعة الحيدريه، 1392 ه . ق ، ص130 شيخ صدوق، من لا يحضره الفقيه، ج 2، ص 80؛ طوسى، ابى جعفر، رجال الطوسى، ص 415.
2 ـ همو، محاسن، ص92؛ شيخ صدوق، عقاب الاعمال، ص92؛ خويى، معجم رجال الحديث، ج11، ص52
3 ـ همو، من لا يحضره الفقيه، ج2، ص80، همو، عقاب الاعمال، ص 92.
4 ـ همو، مستدركالوسايل، ج3، ص613
(55)
رفت و در آنجا وفات يافت.(1) هشام از شاگردان جوان امام صادق عليهالسلام و مورد اعتماد او بود. نخستين كسى است كه بهلحاظ علمى ـ كلامى مباحث امامت را مطرح ساخته و با مخالفان اهلبيت به احتجاج نشسته است. دهها كتاب تأليف كرده كه امروزه در دسترس نيست. علماى شيعه او را از راويان ثقه و صادق و با شهامت و مورد وثوق امام صادق عليهالسلام و امام كاظم عليهالسلام دانستهاند.
از مشايخ ديگر عبدالعظيم حسنى، محمد بن ابىعمير، مكنى به ابواحمد است كه از ثقات و بزرگان شيعه و از اصحاب موسى بن جعفر عليهالسلام ، امام رضا عليهالسلام و امام جواد عليهالسلام محسوب شده و از آنان حديث نقل كرده است. علماى رجال، نسّابه و فقها به اخبار و روايات او اعتماد كامل دارند و وى را درنهايت توثيق مىدانند. ابنابىعمير از زاهدان و عابدان عصر خود بود و از امام رضا عليهالسلام و امام جواد عليهالسلام اخبار و رواياتى را نقل كرد. گفتهاند وى قريب به صد جلد تأليف داشت. خليفه وقت او را مدتى به زندان انداخت و سپس به منصب قضاوت در سرزمينى فرستاد. محمد بن ابى عمير در 217 ق . از دنيا رفت.(2)
حسن بن محبوب معروف به «سرار» يا «زرار» از ديگر مشايخ عبدالعظيم حسنى عليهالسلام است. وى از راويان و مشايخ ثقه و بزرگ شيعه و از اصحاب امام كاظم عليهالسلام و امام رضا عليهالسلام است كه عمدتاً از امام رضا عليهالسلام روايت نقل كرده است. حسن بن محبوب در234ق . از دنيا رفت.(3)
صفوان بن عيسى يكى ديگر از مشايخ عبدالعظيم حسنى عليهالسلام ، از ثقات و اصحاب امام كاظم عليهالسلام ، امام رضا عليهالسلام و امام جواد عليهالسلام است كه همه علماى اماميه بر توثيق وى متفقند. او از ائمه عصر خود و از صحابه امام صادق عليهالسلام نيز نقل روايت كرده است. حدود سى
1 ـ نجاشى، رجال، ص433
2 ـ پيشين، ص326
3 ـ طوسى، ابى جعفر محمد بن الحسن، رجالالطوسى، تحقيق جواد القيومى الاصفهانى، قم، مؤسسة النشر الاسلامى لجامعة مدرسين بقم، 1415، ص334
(56)
كتاب نوشته و امام جواد عليهالسلام هنگام مرگش در 210 ق ، براى وى حنوط و كفن به مدينه فرستاده بودند.(1)
از ديگر مشايخ عبدالعظيم كه از راويان ثقه و مورد اعتماد شيعه است بايد از عمر ابن محمد بن عبداللّه معروف به ابن اذينه نام برد. او از اصحاب امام صادق عليهالسلام و كاظم عليهالسلام و از مشايخ و بزرگان شيعه در بصره بود و كتابى در فرائض تأليف كرد. ابن اذينه از بصره به يمن گريخت زيرا عباسيان در تعقيب او بودند و در همان جا نيز از دنيا رفت.(2)
سليمان بن سفيان نيز از ديگر مشايخ مهم عبدالعظيم حسنى است كه رجال و فقهاى شيعه او را به بزرگى ياد كرده و بر توثيق او متفقند. فضل بن شاذان از علما و زهاد بزرگ شيعه از وى روايت كرده است. او كه اشعار سيد حميرى را براى مردم مىخواند به «مستدق» ملقب شد. وفات او را سال 130 ه . ق . ذكر كردهاند.
يكى ديگر از مشايخ او، يحيى بن سالم الفراء از محدثان و مؤلفان بزرگ و زيدى مذهب است كه از ثقات اهل حديث شمرده مىشود.(3)
سليمان بن جعفر بصرى از بزرگان و ثقات روّات و از فرزندان جعفر طيار، از ديگر مشايخ عبدالعظيم حسنى است. او را از اصحاب امام كاظم عليهالسلام و امامرضا عليهالسلام ذكر كرده و علماى رجالى بر توثيق او اتفاق نظر دارند. وى كتابى نيز تأليف كرده است.(4)
از ديگر مشايخ عبدالعظيم مىتوان به اين عدّه اشاره كرد:
سليمان بن حفص مروزى، از علماى بزرگ خراسان و از اصحاب امام رضا عليهالسلام امام هادى عليهالسلام و امام عسكرى عليهالسلام ،
ابراهيم بن ابىمحمود از اصحاب امام كاظم عليهالسلام و امام رضا عليهالسلام ، از بزرگان و راويان
1 ـ نجاشى، همان، 197
2 ـ همان، ص254
3 ـ همان، ص444
4 ـ طوسى، رجال، ص216
(57)
خراسانى و مورد اعتماد و وثوق اين دو امام همام، كه منابع رجالى او را ثقه مىدانند.
على بن اسباط از اصحاب و راويان امام رضا عليهالسلام و امام جواد و از محدثان بزرگ مورد اعتماد آن دو امام و راوى روايات امام رضا عليهالسلام كه علماى شيعه و رجاليون بر راستگويى و ثقه بودن وى نظر دارند.
حرب بن طلحان از ديگر راويان مورد اعتماد شيعه و از مشايخ او است.
مجموع مشايخ عبدالعظيم حسنى كه ما برخى از آنها را نام برديم به 25 نفر مىرسد.(1)
و اما عدهاى نيز از حضرت عبدالعظيم روايت نقل كردهاند، آنان عبارتند از: 1 ـ منهل بن زياد رازى 2 ـ احمد بن مهران قمى 3 ـ سهل بن جمهور 4 ـ ابراهيم بن على 5 ـ محمد بن خالد برقى 6 ـ صالح بن فيض عجلى 7 ـ عبداللّه بن محمد عجلى 8 ـ عبداللّه بن موسى راويانى 9 ـ حسن بن ابى زياد 10 ـ حسن بن ابراهيم علوى 11 ـ حسين بن زيد نوفلى 12 ـ احمد بن حسن 13 ـ ابراهيم بن هاشم 14 ـ حمزة بن قاسم 15 ـ احمد بن محمد بن خالد برقى.(2)
2 ـ 3 ـ نمونهاى از احاديث عبدالعظيم حسنى از ائمه معصومين عليهمالسلام
چنانكه گفته شد، عبدالعظيم حسنى از امام رضا عليهالسلام ، امام جواد عليهالسلام و امام هادى عليهالسلام احاديثى را باواسطه يا بلاواسطه نقل كردهاند. مجموع اين احاديث به حدود هشتاد حديث مىرسد.(3)
در اينجا بهعنوان نمونه چند حديث نقل شده ايشان از آن سه امام بزرگوار را نقل مىكنيم.
1 ـ بنگريد: عطاردى، عبدالعظيم حسنى مسنده و حياته، ص199
2 ـ همان، ص275
3 ـ اين احاديث بهطور كامل در كجورى مازندرانى، جنة النعيم، عطاردى، عبدالعظيم حسنى مسنده و حياته، صادقى اردستانى، عبدالعظيم حسنى، كلباسى و تذكرة العظيمهآمده است.
(58)
الف ـ احاديث عبدالعظيم حسنى با واسطه از امام رضا عليهالسلام :
1 ـ «إنّا اُمِرْنا معاشر الانبياء بان نكلم الناس بقدر عقولهم و امرني ربي بمداراة الناس كما امرنا باقامة الفرايض».(1)
2 ـ «المرض لااجرفيه ولكنّه لا يدع علىالعبدذنباً الاحطِّه وانما الاجرفي القول...».(2)
3 ـ «من لم يشكر المنعم من المخلوقين، لم يشكر اللّه عز و جل».(3)
4 ـ حديث طولانى پيامبر صلىاللهعليهوآله در مورد مشاهدات خويش در معراج.(4)
5 ـ «إنك في دنيا لهامدة يقبل منها عمل عامل...».(5)
6 ـ «لعن اللّه المحرّفين الكلم عن مواضعه...».(6)
7 ـ «و المسلم الذي يسلم المسلمون من لسانه و يده، ليس منا من لم يأمن جاره بوائقه».(7)
8 ـ «يا عبدالعظيم ابلغ عَنّي اوليائي السلام و قل لهم ان لا يجعلوا للشيطان...».(8)
1 ـ شيخ مفيد، الاختصاص، 241
2 ـ شيخ طوسى، الامالى، صص6 ـ 3
3 ـ همان، ص30
4 ـ اين حديث به واسطه امام جواد عليهالسلام از امام رضا عليهالسلام نقل شده كه آن حضرت از قول اجداد خويش و از امام على عليهالسلام و از پيامبر صلىاللهعليهوآله روايت كردهاند. پيامبر در آن روايت، داستان عروج خويش و مشاهدات خود را در آسمانهاى هفتگانه بيان كردهاند؛ (بنگريد: عيوناخبار الرضا، حديث 24).
5 ـ اين نامهاى است كه امام رضا عليهالسلام در پاسخ به درخواست موعظه و پند از سوى مأمون كرده بود؛ (بنگريد: شيخ مفيد، الاختصاص، ص95).
6 ـ اين حديث پاسخ امام رضا عليهالسلام به تُرَّهات و تشبثات مخالفان دربرابر شيعه جهت تجسيم خداوند است كه از قول امامان شيعه گفتهاند خداوند شبهاى جمعه به آسمان فرود مىآيد. امام رضا عليهالسلام ضمن آنكه به تحريفكنندگان كلام لعنت مىفرستد، اعتقاد شيعه را در اين خصوص بيان مىكند؛ (بنگريد: شيخ صدوق، من لا يحضره الفقيه، ج1، ص272).
7 ـ عيوناخبار الرضا، ج 1، حديث 3.
8 ـ اين توصيه امام رضا عليهالسلام به شيعيانش است كه ابلاغ آن را به حضرت عبدالعظيم واگذار مىكنند؛ و ما قبلاً گفتيم به احتمال زياد از ابوالحسن امام هادى است (بنگريد: شيخ مفيد، الاختصاص، ص 247).
(59)
ب ـ احاديث عبدالعظيم حسنى از امام جواد عليهالسلام
1 ـ «السنة سنتان، سنة في فريضة الاخذ بها هدى، و تركها ضلالة و سنة في غير فريضة، الاخذ بها فضيلة و تركها الى غير خطيئه».(1)
2 ـ «الغياب قائمنا طويلاً و شيعتنا في هذه المدة...».(2)
3 ـ شرح و تفسير 19 مورد از گناهان كبيره از زبان امام جواد عليهالسلام .(3)
4 ـ «ضمنت لمن زار ابي بطوس عارفاً بحقه الجنة على اللّه تعالى».(4)
5 ـ «لا يزالالناس بخير ما تفاوتوا، فاذا استووا هلكوا».(5)
6 ـ «افضل اعمال شيعتنا انتظار الفرج».(6)
7 ـ «إن اللّه عز و جل بعث...».(7)
ج ـ احاديث عبدالعظيم حسنى از امام هادى عليهالسلام
1 ـ «إن اللّه عز و جل اتخذ ابراهيم خليلاً لانه صلى على محمدٍ و آلمحمد».(8)
2 ـ «لا ينبغي لمؤمن ان...».(9)
3 ـ «اهل قمواهلآبه مغفور لهم لزيارتهم لجدي على بنموسىالرضا عليهالسلام بطوس».(10)
1 ـ شيخ طوسى، امالى، ص24
2 ـ شيخ صدوق، اكمالالدين، باب 26
3 ـ كلينى، اصول كافى، ج2، ص287
4 ـ شيخ صدوق، عيون أخبار، ج1، حديث 7
5 ـ در اين مجموعه پانزده گفته و موعظه از امام جواد عليهالسلام و امام على عليهالسلام نقل كردهاند؛ (بنگريد: عيونأخبار، ص204).
6 ـ شيخ صدوق، اكمال الدين، ج1، باب 36
7 ـ مجلسى، بحارالانوار، ج15، ص319
8 ـ شيخ صدوق، عللالشرايع، ج1، ص34
9 ـ همان، ج1، ص514
10 ـ عيون اخبارالرضا، حديث 22.
(60)
4 ـ «فلما... موسى بن عمران قال اللّه عز و جل: ماهو الاجر لمن شهد لى انا نبىٌ و رسولٌ...».(1)
موضوعات برخى ديگر از آن احاديث عبارتند از:
5 ـ در مورد حضرت حجة بن الحسن.
6 ـ تفاوت بندگان.
7 ـ شناخت گناهان كبيره.
8 ـ جبر و تفويض.
9 ـ وضعيت زنها در معراج.
10 ـ در مورد فرزندان نوح.
11 ـ دوستى خداوند.
12 ـ خريد خانه توسط شريح قاضى.
13 ـ ايمان به امام غايب.
14 ـ در مذمت جهل مركب.
15 ـ در معنى سبحاناللّه.
16 ـ تفسير بعضى از آيات قرآن.
17 ـ تفسير «هذا صراط مستقيم.»
18 ـ فضيلت شب جمعه.
19 ـ در مورد استغفار.(2)
4 ـ وفات و محل دفن حضرت عبدالعظيم حسنى عليهالسلام
عبدالعظيم حسنى عليهالسلام در همان زيرزمينى كه در آن زندگى مىكرد، از دنيا رفت. در اين هنگام يكى از شيعيان، حضرت رسول صلىاللهعليهوآله را در خواب ديد كه به وى فرمود: مردى از
1 ـ شيخ صدوق، امالى، مجلس 37
2 ـ بنگريد: كلباسى، تذكرة العظيمه، صص70 ـ 93
(61)
فرزندان من، كه در «كوى بردگان» اقامت دارد از دنيا مىرود و نزديك درخت سيبى در باغ عبدالجبار بن عبدالوهاب دفن مىشود. در اين وقت پيامبر صلىاللهعليهوآله با دست مبارك خود اشاره به جايى فرمود كه اكنون محل دفن عبدالعظيم حسنى است. اين مرد پس از بيدار شدن از خواب تصميم گرفت زمين مورد نظر را از صاحبش خريدارى كند. صاحب باغ يعنى عبدالجبار بن عبدالوهاب كه به مذهب اهل سنت بود،(1) وقتى از خواب اين فرد آگاهى يافت به او گفت كه خود نيز چنين خوابى ديده و مىخواهد اين باغ را بر سادات و شيعيان وقف، تا مردگان خود را در اين زمين دفن كنند.(2)
مكان اين باغ كه محل دفن عبدالعظيم حسنى عليهالسلام است، به سبب وجود درخت سيب (شجرة التفاح)، به مقابر شجره و نيز مسجد شجره معروف شده است.(3) باغ يادشده كه در محله باطلان يا كنار دروازه باطلان در خارج از شهر قرار داشته، براساس اتفاق مورخان، همان مكان فعلى مزار عبدالعظيم عليهالسلام است و كسى بر آن ترديدى نشان نداده است. مورخان و رجالشناسان به اين محل با عنوان «مشهدالشجره» اشاره داشتهاند. از جمله ابن طباطبا در المنتقلة الطالبيه، ابونصر بخارى در سرالانساب، كاشفى در روضةالشهداء و نيز ميرداماد در الرواشح السماويه.(4)
نام ديگرى كه براى اين مكان ذكر شده «سكةالموالى» بهمعناى كوچه موالى و محبين اهل بيت است، زيرا شيعيان در اينجا سكونت داشتهاند.(5) اين نام كوچهاى بوده كه عبدالعظيم عليهالسلام به هنگام ورود از طبرستان به رى، در آنجا اقامت كرده بود. در رساله
1 ـ قزوينى رازى، همان، 588، كجورى مازندرانى، همان، صص 399 ـ 400.
2 ـ نجاشى، رجالالنجاشى، ص248؛ اردبيلى، جامعالرواة، ص460
3 ـ پيشين، ص388؛ ابن عنبه، عمدة الطالب في انساب آل ابىطالب، ص49؛ ميرداماد، الرواشح السماويه، ص 50، كجورى، همان، ص 388
4 ـ ميرداماد، همان، ص 50؛ شيخ صدوق، من لا يحضره الفقيه، ج2، ص 128؛ ابن طباطبا، منتقلة الكالبيه، ص 157.
5 ـ كجورى مازندرانى، همانجا.
(62)
صاحب بن عباد آمده كه وى در محله ساربانان در خانه فردى از شيعيان كه در سكةالموالى ساكن بود مقيم شد.(1)
در روايت پيشترگفته، يعنى در ذكر خواب يكى از شيعيان، كه پيامبر صلىاللهعليهوآله را در خواب ديده بود، در اين خواب نام سكةالموالى ديده مىشود «... فردا مردى از فرزندزادگان من از سكةالموالى حمل و در كنار درخت سيب در باغ عبدالجبار بن عبدالوهاب به خاك سپرده مىشود...».(2)
شيخ طوسى به مكان دفن عبدالعظيم عليهالسلام فقط به عنوان «ومات عبدالعظيم بالرى و قبره هناك» اشاره كرده است.(3)
عبدالعظيم حسنى عليهالسلام پس از چندى بيمار شد و سپس در اثر بيمارى درگذشت.(4) جنازه او را در همان روز به محلى كه بقعهاش امروز در آنجاست حمل كردند. هنگامى كه ايشان را برهنه كردند تا غسل دهند، در گريبان او رقعهاى يافتند كه نسب خود را به اين نحو ذكر كرده بود: «انا عبدالعظيم بن عبداللّه بن على بن حسن بن زيد بن حسن بن على بن ابىطالب عليهمالسلام ».(5)
در هرحال او را در آن باغ، كنار درخت سيبى بهخاك سپردند و آنجا را براى دفن سادات و اموات وقف كردند. از نامهاى ديگرى كه براى محل دفن ايشان ذكر شده، محله باطان است. اين محله در مغرب محمديه و در شرق و جنوب شرقى دروازهباطان (حوالى ميدان رى كنونى و حرم تا نزديكى قلعهگبرى) واقع و از محلههاى مشهور و مهم بوده است. اين نام را از كلمه يونانى «اكباتان»، كه همان همدان عصر مادها باشد
1 ـ نورى، مستدرك الوسايل، 3/614.
2 ـ نجاشى، همان، ص248
3 ـ طوسى، الفهرست، ص 184.
4 ـ بعضى نيز احتمال مسموم كردن و به شهادت رسانيدن وى از سوى سلاطين جور را داده و در آن خصوص بحث كردهاند؛ و ما قبلاً به آن اشاره كردهايم. (بنگريد: كجورى مازندرانى، همان، ص401).
5 ـ كجورى مازندرانى، همان، ص399
(63)
گرفتهاند.(1) اصطخرى و نيز عبدالجليل قزوينى رازى از مورخانى هستند كه به دفن عبدالعظيم در اين محله اشاره كردهاند. قزوينى گويد: «... بندانسته است كه در بيشتر بقاع كه تربتهاى سادات است، سنيان خواب ديدهاند، چنانكه ببارگرقب و ساوه و به ناهق و باطان رى...».(2)
5 ـ ثواب زيارت حضرت عبدالعظيم عليهالسلام
در فضيلت زيارت عبدالعظيم عليهالسلام روايات زيادى وجود دارد كه حتى برخى، زيارت ايشان را همانند زيارت سيدالشهداء در كربلا دانستهاند. شيخ صدوق از على بن احمد نقل مىكند كه: «كسى از اهل رى بر ابىالحسن على بن محمد الهادى عليهالسلام وارد شد، آن حضرت پرسيد كجا بودى؟ گفت: به زيارت حسين عليهالسلام رفته بودم. فرمود: اگر قبر عبدالعظيم را كه نزد شما (در رى) است زيارت مىكردى گويى قبر حسين عليهالسلام را زيارت كردهاى.(3) به همين سبب است كه در زيارتنامه حضرت عبدالعظيم مىخوانيم: «السلام عليك يا من بزيارته ثواب زيارة سيدالشهداء يرتجى» و نيز حديثى كه ظاهراً از امام هادى عليهالسلام است: «من زار قبره وجبت له الجنة».(4) راوى اين روايت على بن احمد بن موسى معروف به وتاق است كه او را ثقه دانستهاند.(5)
در روايتى ديگر كه شاهطهماسب در فرمان خود به سال 961ق در خصوص توليت آستان مقدس عبدالعظيم به آن استناد كرده است، ثواب زيارت او با زيارت امام رضا عليهالسلام
1 ـ كريمان، همان، ج1، ص190
2 ـ عبدالجليل قزوينى رازى، همان، ص588؛ اصطخرى، المسالك و الممالك، 70.
3 ـ ابن بابويه قمى، ثوابالاعمال، تهران، بىنا، 1375 ه . ق ، ج 1، ص95؛ اردبيلى، جامعالرواة، ج1، ص460؛ محدث نورى، مستدرك الوسايل، ج3، ص614؛ ابن قولويه، كامل الزيارات، 324.
4 ـ شيخ عباس قمى، سفينة البحار، ج2، ص121
5 ـ كجورى مازندرانى، جنة النعيم و العيش السليم، ص404؛ موسوى الزنجانى، جولة في الاماكن المقدسه، بيروت، مؤسسة الاعلمى للمطبوعات، ص217
(64)
همسان گشته است. در آن فرمان به اين گفته امام رضا عليهالسلام اشاره شده است: «من زارني بعد موتي ضمنت له الجنة فمن لم يقدر على زيارتي فليزر اخي عبدالعظيم».(1) البته اين عبارت به گونهاى ديگر در تعليق شهيد ثانى بر خلاصة الاقوال آمده است: «قد نص على زيارته الامام على بن موسى الرضا عليهالسلام قال: من زار قبره وجبت على اللّه له الجنه»(2) اين حديث از جمله احاديث ضعيف است كه نمىتوان بدان اعتماد جست. زيرا چنان كه قبلاً شرح آن رفت، حضرت عبدالعظيم امام رضا عليهالسلام را درك نكرده و در دوران امام هادى عليهالسلام يعنى حدود 50 سال بعد از شهادت امام رضا عليهالسلام از دنيا رفته است. مرحوم علامه تسترى اين روايت را مربوط به زيارت قبر حضرت معصومه دانسته كه اشتباها به عنوان حضرت عبدالعظيم ذكر شده است. او هم چنين آن را از اين رو نادرست مىداند كه امام هادى عليهالسلام نيز لقب ابوالحسن داشته و شايد اين حديث از ايشان نباشد.(3) مرحوم خويى نيز عبدالعظيم را از اصحاب و راويان امام رضا عليهالسلام نمىداند و فقط اين را صحيح مىداند كه امام رضا عليهالسلام در دوران حيات وى از دنيا(4) رفتهاند.
1 ـ هدايتى، آستانه رى، ص29؛ اين حديث در روضات الجنات نقل شده است.
2 ـ خوانسارى، روضات الجنات فى احوال العلماء و السادات، ص 353.
3 ـ تسترى، محمدتقى، قاموس الرجال ج 6، ص 193.
4 ـ خويى، معجم رجال الحديث، 11/53.
(65)
ب ـ شرح حال و نسب امامزاده حمزة بن موسى عليهالسلام
حمزة بن موسى يكى از فرزندان امام كاظم عليهالسلام ، از مادرى ام ولد در كوفه بهدنيا آمد. كنيهاش اباالقاسم بود، زيرا فرزندى بهنام قاسم داشت. او به هنگام امامت برادرش امام رضا عليهالسلام همراه ايشان به ايران آمد و همواره مطيع برادر و به دنبال جلب رضايتش بود.(1) هنگام توقف در رى، در ابتداى قرن سوم دار فانى را وداع گفت. او را در محله ساربانان بهخاك سپردند. چنانكه پيشتر در احوال حضرت عبدالعظيم اشاره شد، او پس از سكونت در رى به زيارت قبرى در برابر محل سكونت خود مىرفت كه از آن با عنوان مردى از فرزندان موسى بن جعفر عليهالسلام ياد مىكرد.(2) مورخان او را همين حمزة بن موسى(3) دانستهاند.
چون در برخى متون به فرزندان ديگرى از او به نامهاى حمزه و على نيز اشاره شده است؛(4) لذا برخى قبر هم جوار با قبر حضرت عبدالعظيم را متعلق به حمزة بن حمزة بن
1 ـ كمونه حسينى، عبدالرزاق، آرامگاههاى خاندان پاك پيامبر صلىاللهعليهوآله و صحابه تابعين، ترجمه عبدالعلى صاحبى، 129.
2 ـ نجاشى، رجال، ص173؛ محدث نورى، مستدركالوسائل، ج3، ص612
3 ـ كجورى مازندرانى، همان، ص419
4 ـ ابن عنبه، عمدة الطالب في انساب آل ابىطالب عليهالسلام ، ص257
(66)
موسى دانستهاند.(1) آنان معتقدند حمزة بن موسى در اصطخر شيراز مدفون است(2) و چون سلاطين صفوى خود را منسوب به او مىدانند براى وى در شيراز بقعه و بارگاهى ساختهاند. اما قبر ديگرى نيز به همين نام و عنوان در ترشيز قم و سيرجان زيارت مىشود؛(3) اما اتفاق بر آن است كه حمزة بن موسى در رى مدفون شده است، زيرا ابنعنبه، نسابى مشهور، قبر منسوب به حمزه در اصطخر را از آنِ على بن حمزه مىداند نه از حمزة بن موسى(4) و نيز اين كه شاهان صفوى همواره نسبت به اين مزار در كنار مقبره حضرت عبدالعظيم عليهالسلام ارادت خاصى داشته و توجه زيادى نسبت به عمران و آبادى و تعمير آن مبذول داشتهاند. از جمله شاه طهماسب غالباً براى زيارت امامزاده حمزه عليهالسلام به اين شهر مىآمد، و قريه تهران در مجاورت رى، مورد توجه او واقع شد كه براى آن حصار و بارويى ساخت و آن را توسعه داد.(5)
علاوه بر آن عبدالجليل قزوينى رازى نيز اين قبر را متعلق به حمزة بن موسى دانسته و مىگويد: «اهل رى به زيارت سيد عبدالعظيم روند و به زيارت سيد عبداللّه ابيض و زيارت حمزة الموسوى...».(6)
مرحوم مجلسى، كلباسى و كجورى مازندرانى در انتصاب اين قبر به حمزة بن موسى در رى يقين دارند و به آن اشاره كردهاند.(7) هم چنين در زيارتنامه حضرت عبدالعظيممىخوانيم: «يا زائر قبر خير رجل من ولد موسى بن جعفر» كه اين عبارت علاوه بر آن، حاكى از جلالت قدر و جايگاه او است. در هرصورت، امامزاده حمزه در
1 ـ شريف رازى، همان، ص57، به نقل از «احقاقالحق» قاضى نوراللّه شوشترى.
2 ـ ابن عنبه، همانجا.
3 ـ بنگريد: كجورى مازندرانى، همانجا.
4 ـ ابنعنبه، همانجا.
5 ـ شهابى، تاريخچه وقف در اسلام، ص79
6 ـ عبدالجليل قزوينى رازى، همان، ص 588.
7 ـ محمدباقر مجلسى، تحفة الزائر، 546؛ كجورى مازندرانى، همانجا؛ كلباسى، تذكرة العظيمه، ج2، ص4.
(67)
ميان فرزندان امام كاظم عليهالسلام متوسطالعقب محسوب مىشود(1) و اعقاب نسبتاً زيادى در ايران دارد.(2) فرزندان حمزه از اعقاب دو فرزند او، يعنى على كه در شيراز مدفون است و نيز قاسم كه به سبب او كنيهاش ابوالقاسم گشته است باقى ماندهاند. برخى گفتهاند او با امامزاده احمد معروف به شاهچراغ و امامزاده محمد در رودبار از يك مادر بودهاند.(3) در ميان فرزندان امام كاظم، برادر ديگر حمزه يعنى زيدالنار(4) عبداللّه و عبيداللّه نيز متوسط العقب هستند. شاهان صفوى نسب خود را به دومين فرزند حمزه، يعنى قاسم مىرسانند كه اين سلسله نسب بدين گونه ذكر گشته است: «شيخ صفىالدين اردبيلى بن امينالدين جبرائيل بن صالح بن قطبالدين بن صلاحالدين رشيد بن محمد الحافظ بن عوض الخواص بن فيروزشاه بن محمد بن شرف بن محمد بن ابراهيم بن جعفر بن محمد بن اسماعيل بن محمد بن احمد بن ابىمحمد قاسم بن حمزة بن موسى بن جعفر».(5)
بنابر ادعاى صفويان، در ميان اجداد شيخ صفىالدين، جد هفتم وى يعنى فيروزشاه زرينكلاه از عربستان به ايران مهاجرت كرده و اعقاب او تا شيخ صفىالدين اردبيلى در اين كشور چشم بهدنيا گشودهاند.
نخستين بار در عصر صفوى، بقعه و گنبدى براى امامزاده حمزه عليهالسلام ساخته شد و تا آن دوران جز يك قبر ساده چيز ديگرى نبود. اين گنبد در دوران ناصرالدين شاه توسط فرخخان امينالدوله در 1272ه . ق . ترميم و بازسازى شد. كارهاى تزئينى در داخل
1 ـ فرزندان امام كاظم عليهالسلام به سه دسته كثيرالعقب، متوسطالعقب و قليلالعقب تقسيم مىشوند، اعقاب آن امام همام در اين دسته زياد متوسط و كم هستند. امامزاده حمزه اعقابش نسبتاً متوسط است.
2 ـ ابن عنبه، همان، 258.
3 ـ كلباسى، همان، ج2، ص1
4 ـ زيدالنار را از آنرو چنين ملقب ساختهاند كه در خانههاى بنىعباس آتش مىافكند و آنها را خراب مىكرد. او معاصر مأمون عباسى بود. او را دستگير كردند و مأمون به احترام امام رضا عليهالسلام او را بهقتل نرساند. زيد سرانجام مدتى را در حبس متوكل بود و سپس از دنيا رفت؛ (ابنعنبه، همان، ص251).
5 ـ اسكندر بيك، منشى تركمان، عالمآراى عباسى، تصحيح محمد اسماعيل رضوانى، تهران، دنياى كتاب، 1377، ص13
(68)
حرم مثل آيينهكارى حرم و ايوان امامزاده حمزه عليهالسلام توسط دوست محمدخان معيرالممالك فرزند دوستعلى خان در 1291 ه . ق . انجام شد.(1)
ميرزا داوودخان وزير لشكر نيز ضريح نقرهاى براى امامزاده حمزه در سال 1273ه .ق. ساخت كه ده سال بعد بهدستور ناصرالدينشاه يحيى معتمدالملك آن را تعمير كرد.(2)(تصوير شماره 6)
1 ـ اعتمادالسلطنه، المآثر و الآثار، ص114
2 ـ نشريه انجمن آثار ملى، ص88
(69)
ج ـ شرح حال و نسب امامزاده طاهر بن محمد عليهالسلام
يكى ديگر از بقاع مقدس در آستان عبدالعظيم عليهالسلام ، بقعه امامزاده طاهر است كه در سمت شرقى صحن اصلى(شمالى) حرم عبدالعظيم عليهالسلام قرار دارد. نسب امامزاده طاهر با هفت واسطه به امام سجاد عليهالسلام مىرسد: «ابوعبداللّه بن طاهر بن محمد (المبرقع) بن حسن بن حسين (الاحول) بن عيسى بن يحيى بن حسين بن زيد بن على بن حسين عليهالسلام .(1)
امامزاده طاهر با زنى بزرگوار و صالح از سلاله جعفر طيار، پدر شوهر زينب كبرى ازدواج كرد، كه نامش زينب مشهور به جعفريه بود. او بدينگونه از جعفرطيار نسب مىبرد: «بنت عمارة بن حمزة بن حسين بن محمد بن حمزة بن اسحاق بن اشرف بن على (زينبى)(2) بن عبداللّه بن جعفر طيار(س)»(3). ثمره اين ازدواج پسرى بود بهنام مطهر(4)، كه آرامگاه او در ايران از سوى دوستداران اهلبيت زيارت مىشود.
اجداد امامزاده طاهر همه از رجال و كبار بنىهاشم و از مجاهدان در برابر حكومتهاى فاسد بودهاند. برادران امامزاده طاهر، در زمره برجستگان عصر خود قرار
1 ـ همان، صص295 ـ 296
2 ـ او را از آنجهت زينبى گفتهاند كه مادرش زينب دختر فاطمه عليهاالسلام بوده است.
3 ـ ابنعنبه، همانجا.
4 ـ كجورى مازندرانى، همان، ص496
(70)
داشتند. جد اول او حسن، ملقب به صالح، قاضى دمشق و جد دوم او حسين، ملقب به احول، جد سوم او عيسى، مكنى به ابويحيى و ملقب به «موتمالاشبال»(1) جد چهارم او يحيى، مصاحب امام كاظم عليهالسلام و از ياران او بود، مأمون بر جنازه وى نماز خواند و او را در بغداد به خاك سپرد. حسين بن زيد، مكنى به ابوعبداللّه و ابوعاتقه پنجمين جد او، بههنگام شهادت پدرش زيد خردسال بود. امام صادق عليهالسلام او را تربيت كرد و فرزند خود خواند، نوه امام سجاد را نيز براى او به زنى گرفت. چون وى در شهادت پدر بسيار مىگريست او را «ذوالدمعه» خواندند و چون نابينا شد، او را مكفوف گفتند. حسين فردى زاهد و عالم بود و از امام صادق عليهالسلام و امام كاظم عليهالسلام نيز احاديثى نقل كرده است.(2) او هم چنين شاهد قيام و شهادت برادرش يحيى نيز بود و خود در قيام نفسزكيه حضور يافت و عليه منصور و خلافت عباسى به مبارزه دست زد. حسين بن زيد در 145 ه . ق . از دنيا رفت.(3) آخرين جد امامزاده طاهر، زيد بن على عليهالسلام ، فرزند بزرگوار امام سجاد عليهالسلام بود، كه عليه خلافت بنىاميه در عصر هشام بن عبدالملك قيام كرد و سرانجام در جريان آن شهيد و به فجيعترين وضعى مثله شد. جنازه او تا چهار سال بر دروازه كوفه آويزان بود و پس از آن در دوران وليد بن عبدالملك به هنگام قيام فرزند زيد يعنى يحيى، جنازه او را پايين آورده سوزاندند و خاكستر آن را در فرات ريختند.(4)
طاهر بن محمد، كه از سلاله اين آزادگان و شجاعان بود، از فقها و متكلمان عصر خود به شمار مىرفت. او به رى آمد كه در آن دوران بهسبب وجود مقبره عبدالعظيم حسنى عليهالسلام و امامزاده حمزه(س) در اواخر قرن سوم از مراكز زيارتى و مركز و مهد فرهنگ تشيع محسوب مىشد. او در بين سالهاى 300 تا 310 ه . ق . وفات يافت و در جوار قبر عبدالعظيم حسنى عليهالسلام بهخاك سپرده شد. نخستينبناى بقعه امامزاده طاهر را در
1 ـ يعنى يتيمكننده بچهشيران، زيرا به شكار شير مىرفت.
2 ـ ابوالفرج اصفهانى، مقاتلالطالبيين، ص359
3 ـ ابنعنبه، همان، صص291 ـ 295
4 ـ مسعودى، مروجالذهب، ج3، ص207
(71)
اواخر عهد آلبويه ساختند و در عصر سلجوقى آن را به همراه بقعه عبدالعظيم حسنى عليهالسلام بازسازى كردند. در عصر قاجار صحن اصلى حضرت عبدالعظيم در غرب مقبره امامزاده طاهر(س) ساخته شد، كه راه ارتباطى آن دو مقبره بود، اين صحن را به همراه ايوان بزرگ آيينه بهدستور امينالسلطان صدراعظم وقت(1) ناصرالدين شاه و به همت فرزند او ميرزا ابراهيمخان ساختند.
ظل السلطان، فرزند ناصرالدين شاه كه از امامزاده طاهر شفا گرفته بود، دستور داد تا در 1320 ق بقعه و بناى مقبره او را رضاقلى خان سراج الملك، كاشى كارى و ضريحى در آن نصب كند. او ايوانى نيز در غرب مقبره ساخت.(2) كاشىهاى معرق و آيينهكارىهاى داخل بقعه، قصايد و اشعار زيباى شاعران فارسىگوى قاجار با خط نستعليق زيبايى تذهيب شد. بر روى مقبره ضريحى از چوب قرار داشت كه به جاى آن ضريح فولادى امامزاده حمزه را نصب كردند. داخل اين ضريح تا 1355ش، از كاشى آبى ساده بود، كه پس از نصب صندوق خاتم فعلى قبر حمزه عليهالسلام ، صندوق منبت قبلى آن را بر روى مرقد امامزاده طاهر نصب كردند. اين ضريح نيز در دوران توليت حجةالاسلام والمسلمين رىشهرى جاى خود را به ضريحى جديد از نقره داد و ضريح قبلى به موزه رى منتقل شد. (تصوير شماره 7 و 8)
1 ـ اعتمادالسلطنه، المآثر و الآثار، ص118
2 ـ نشريه انجمن آثار ملى، ص88، عدهاى نيز سازنده بنا و بقعه امامزاده طاهر عليهالسلام را ظلالسلطان دانستهاند كه پس از شفايافتن چشمش به حاكم تهران سراجالملك دستور داد بقعه و گنبدى براى امامزاده طاهر بسازند و چون مهندسان و معماران، آن را پى كندند، جسد امامزاده طاهر سالم به رؤيت آنها رسيد. به اين امر در زيارتنامه ايشان اشاره شده است؛ (شريف رازى، اختران فروزان رى و تهران، ص55).
(72)
تاريخچه آستان حضرت عبدالعظيم حسنى
فصل سوم:
تاريخچه آستان حضرت
عبدالعظيم حسنى عليهالسلام
(73)
(74)
1 ـ موقعيت تاريخى آستان در دورههاى مختلف
الف ـ بناى نخستين آستان
آستان و بناى باشكوه مقبره عبدالعظيمحسنى عليهالسلام كه امروزه، گامها و دلهاى عاشقان را، از دور و نزديك به سوى خود مىكشاند، محصول تلاشها و زحمات بىدريغ و عاشقانه عدهاى از مشتاقان و ارادتمندان ذريه پيامبر صلىاللهعليهوآله است كه در فصلى مستقل به آن خواهيم پرداخت. اما اين بناى باشكوه در طى قرنها و سالهاى متمادى تحولات قابل توجهى را شاهد بوده است كه در هر عصرى ارادتمندان او كوشيدهاند تا به وسعت، شكوه و زيبايى آن بيفزايند. آنچه روشن است و در فصول بعد روشنتر خواهد شد، اين كه تا قبل از دهه اخير، آستان عبدالعظيم حسنى عليهالسلام تحولات و تغييرات چشمگيرى را دربر نداشت، اما بههرحال لازم است سير آن مراحل از ابتدا تا عصر حاضر مورد توجه قرار گيرد.
بناى نخستين آستان، قبر سادهاى بيش نبود؛ زيرا در آن عصر، يعنى هنگام دفن او، خلفاى عباسى از جمله متوكل و ديگران اجازه احداث بنا و مقبره، براى خاندان عصمت و طهارت و بازماندگان آنان را نمىدادند؛ بويژه آن كه عبدالعظيم حسنى عليهالسلام نيز از جور و ستم متوكل، فرارى و بهطور پنهانى در آن منطقه مىزيسته است. علاوه بر آن در شهر رى، خاصه دروازه باطان يا باطاق، بيشتر ساكنان آن اهلسنت بوده و براساس آنچه
(75)
مؤلفان، از جمله قزوينى رازى تشريح مىكند، اكثر محلات شهر رى را حنفىها اشغال كرده بودند.(1) بنابراين بديهى است كسى چندان موقعيتى براى احداث مقبره براى او را نيافته باشد. بهنظر مىرسد نخستين زمانى كه بنا و مقبرهاى براى وى احداث شده، بيست سال پس از دفن او باشد. در آن هنگام محمد بن زيد، داعى علوى، حكومت علويان طبرستان را در شمال تشكيل داد و به اعزاز و بزرگداشت خاندان و بازماندگان اهلبيت و سادات و بهويژه اموات و قبور آنان پرداخت. او مشاهد و مقابرى را كه متوكل از بين برده بود، از جمله زيارتگاه امام على عليهالسلام و امام حسين عليهالسلام را تا حدودى بازسازى و احيا كرد.
اما اين نكته، نتيجه كاوشهايى است كه كارشناسان در 1348ش بههنگام مرمت و تعمير سردر ورودى سمت شمال حرم مطهر به آن رسيدند. كتيبهاى كوفى و تزيينات آجرى آن، نشان از اين موضوع داشت كه نخستين بناى حرم مطهر حدود پانصد سال قبل از آن چه كارشناسان مىانديشيدند ساخته شده است.(2) حاصل اين تحقيقات به صورت كتيبهاى با خط نستعليق برجسته بر پايههاى طرفين همان در، با اين عبارت ماندگار شد:
«بر اثر بررسى كارشناسان روشن شد كه ساختمان نخستين بقعه مطهر در نيمه دوم قرن سوم هجرى توسط محمد بن زيد داعى علوى تعمير اساسى يافت و درگاه اين بنا نخست به امر پادشاهان آلبويه و سپس به همت مجدالملك قمى (وزير بركيارق) در فواصل چهارصدوهشتاد تا چهارصد و نود قمرى، متجاوز از نهصد سال پيش از اين ساخته شده است. 1348ش».
بنابراين، براساس كتيبه كوفى و نيز تذكر كارشناسان مورد اشاره، روشن مىشود كه بناى نخستين بقعه مباركه را بايد به عصر علويان طبرستان و حدود 20 سال پس از رحلت عبدالعظيم حسنى عليهالسلام يعنى حدود سالهاى 272 ـ 275 برگرداند. اين در حالى است كه تا چند دهه قبل، بهدليل وجود تاريخ 725هجرى بر روى صندوق آستانه مبارك، تصور
1 ـ عبدالجليل قزوينى رازى، همان، ص 588
2 ـ تاريخچه آستانه، نشريه انجمن آثار ملى، شمارههاى 3 و 4، پاييز و زمستان 1355ش، ص76. در اين نشريه طرحى از نخستين بنا توسط مهندس كريم پيرنيا تهيه شده است.
(76)
مىرفت بناى حرم مطهر مربوط به عصر خوارزمشاهيان، يعنى آغاز سده هفتم هجرى باشد. بعضى نيز براساس قرائن ديگر، چنين مىانديشيدند كه قديمىترين زمان احداث بنا، عصر سلجوقى است، اما چون اثرى خاص و مستند از عصر سلجوقى وجود نداشت؛ لذا تاريخ قطعى بناى آستانه مطهر را عصر خوارزمشاهيان مىدانستند.
ب ـ آستان در عصر آلبويه
دومين هنگامى كه مىتوان از توسعه و بازسازى حرم سخن گفت، عصر آلبويه است. آنان از پادشاهان شيعى قرن چهارم هجرى بودند كه از 320 تا 448 هجرى در عراق و ايران حكومت مىكردند. اين خاندان كه بهلحاظ توجه به فرهنگ و تمدن اسلامى بويژه شيعى اشتهارى تام دارند، همت فراوانى در بازسازى و شكوه مقابر و زيارتگاههاى خاندان عصمت و طهارت مبذول داشتند. امروزه بناهاى باشكوه و مزارات ائمه اطهار در عتبات عاليات و نيز مشهد مقدس و ساير شهرهاى ايران، چشم هر بينندهاى را خيره مىسازد. مقدسى مورخ و جغرافىدان شهير به تلاش پادشاهان بويه در اين خصوص چنين اشاره دارد: «آنان بر قبور خود نيز گنبدهاى باشكوه و مستحكمى مىساختند كه خراب نشود.»(1)
يكى از مزاراتى كه توسط ركنالدوله ديلمى توسعه و بازسازى گرديد، حرم عبدالعظيم حسنى عليهالسلام بود. در دوران فخرالدوله، بهسبب حضور وزيرى دانشمند و اهل فرهنگ، يعنى صاحب بن عباد، تلاشهاى زيادى در اين خصوص بهعمل آمد و توجه ويژهاى به توسعه و بازسازى حرم و آستان شد. كارشناسان و متخصصان، پس از پژوهش در اطراف ديوار آجرى درگاه اصلى حرم، كه داراى كتيبهاى از عصر سلجوقى است، يادآور شدهاند قسمتهايى از زير و كنار ديوارههاى آن كتيبه در اطراف درگاه ورودى،
1 ـ مطهر بن طاهر مقدسى، احسنالتقاسيم في معرفة الاقاليم، ص178
(77)
از آثار آلبويه است. از اينرو مىتوان گمان كرد كه دستكم همه اين بخش از حرم، ساخته دوره آلبويه بوده و سپس در روزگار سلاجقه نوسازى شده است.(1)
ج ـ آستان از عصر سلجوقى تا عصر صفوى
دومين بازسازى و مرمت آستان را بايد به عصر سلاجقه بازگرداند كه در اين مورد مدارك و اسناد فراوانى در دست است. سلجوقيان كه از 422ق تا 552 ق در عراق، ايران و آسياى صغير حكومت مىكردند، اگرچه مذهب اهلسنت داشتند، اما گاهى از وزرا و انديشمندان شيعى در دستگاه حكومتى خود بهره مىگرفتند. كه انوشيروان خالد(2) و مجدالملك محمد براوستانى يا بلاسانى (از توابع قم)، از جمله آنان بودند. سلطان بركيارق، او را كه شيعىمذهب و بسيار ديندار و اهل علم بود به وزارت خود برگزيد و او مشاهد و مزارات اهلبيت را در نقاط مختلف بويژه در عتبات عاليات عراق بازسازى كرد. بناى مجللى نيز براى عبدالعظيم حسنى عليهالسلام ساخت. نام او براساس كتيبهاى كه در آستان كشف شد، اينچنين ثبت شده است: «سيد شمسالدين مجدالملك مشيدالدوله ابوالفضل اسعد بن محمد بن موسى ثقة اميرالمؤمنين».(3) او غير از وزارت، وكيل مظالم سادات شيعى قم بود و در دستگاه ملكشاه، منصب استيفا، داشت، سپس به دستيارى زبيدهخاتون همسر ملكشاه و با حمايت او به وزارت بركيارق رسيد،(4) ولى پس از چندى با توطئه فرزند خواجه نظامالملك، كه قبل از او وزير بود مقتول شد.(5) مجدالملك با حمايت بركيارق در 465 ه . ق . برفراز قبر عبدالعظيم حسنى عليهالسلام گنبد و قبهاى ساخت.(6)
1 ـ دايرةالمعارف بناهاى تاريخى ايران، ص367
2 ـ كارلا كلوزنر، ديوانسالارى در عهد سلجوقى، ترجمه يعقوب آژند، اميركبير، 1363، ص88
3 ـ نشريه معارف اسلامى، ص88
4 ـ كارلا كلوزنر، همان، صص57، 61 و 62
5 ـ همان، ص112
6 ـ شهابى، تاريخچه وقف در اسلام، ص67؛ موسوى زنجانى، جولة في الأماكن المقدسة، ص218
(78)
عبدالجليل قزوينى رازى، اشارهاى به اقدامات اين وزير شيعى دارد: «وزير سعيد شهيد مجدالملك اسعد محمد بن موسى البراوستانى القمى، قدساللّه روحه با بزرگى رفعت و قبول و حرمت، خيرات بسيار فرمود، چون قبه امام حسن بن على و على زينالعابدين و محمد الباقر و جعفر صادق عليهماالسلام به بقيع، كه هر چهار معصوم در يك حفيره مدفونند و عباس بن عبدالمطلب و مشهد سيد عبدالعظيم حسنى عليهالسلام به شهررى و بسى از مشاهد سادات علوى و اشراف فاطمى با آلت و عدت و شمع و اوقاف كه همه را دلالت است بر صفاى اعتقاد او و درمقابل تربت حسين بن على عليهالسلام ، در كربلا مدفون است».(1) كجورى مازندرانى نيز به اقدامات مجدالملك در اين زمينه اشاره دارد:
«بناى چهارم مرحوم مجدالملك، قبه مباركه حضرت عبدالعظيم لازمالتكريم است كه در زمانى كه متوقف در رى بود و كمال استيلاء در استيفاء وزارت خود داشت امر به بناى قبه عظيم اين بزرگوار نمود و معلوم است در آن زمان هم كه نزديك به غيبت صغرى بود و علما هم بسيار بودند از عامه و خاصه، مزار آن بزرگوار اشتهارى داشت وليكن بقعه و بارگاهى نداشت، سپس همتى گماشت و منتى بر عجم گذاشت و اين قبه ساميه را بنا كرد».(2) همچنين قاضى نوراللّه شوشترى به اين موضوع اشاره دارد: «از آثار مجدالملك، مشهد سيد عبدالعظيم حسنى است در شهررى و غير آن از مشاهد سادات علوى و اشراف فاطمى نيز از آثار اوست».(3)
اما آنچه مىتواند گفته اين مورخان و شرح حالنويسان را مستند سازد، آثار بازمانده از عصر سلجوقى است كه در حرم كشف شده است. يكى از آنها كتيبه دور تا دور در ورودى بقعه مباركه است كه نشان مىدهد مجدالملك به احداث و توسعه آن پرداخته است. اين كتيبه مربوط به سالهاى 480 ـ 490 ه . ق . است: «بسماللّه الرحمن الرحيم؛ امر ببناء هذه القبة المطهرة على ساكنها السلم صاحب... سيد
1 ـ عبدالجليل قزوينى رازى، النقض، ص 220.
2 ـ همو، جنة النعيم، صص 390 ـ 391.
3 ـ قاضى نوراللّه شوشترى، مجالسالمؤمنين، ج 2 ص 458.
(79)
شمسالدين مجدالملك مشيرالدوله ابوالفضل اسعد بن محمد بن موسى ثقة اميرالمؤمنين اطالاللّه بقيه وكيل مظالم على يدي عبداللّه [محتاج] الى رحمةاللّه زرينكفش ابىالفوارس».
كتيبه فوق در سال 1348ش كشف شد؛(1) هنگامى كه در رواق شمالى مشغول تزيين و تعمير بودند، آثار سردر قديمى با كتيبه كوفى و زيبايى با آجركارى عصر سلجوقى در جوانب سردر پديدار شد. كه اين امر نشان مىداد كه الحاقات و متصرفات و تزيينات و روسازىها در اعصار بعد انجام شده است. كاشف آن مهندس كريم پيرنيا بود كه از سوى وزارت فرهنگ و هنر و سازمان حفاظت آثار باستانى با تعدادى از كارشناسان مشغول تعمير رواق شمالى شده بودند. او خود ماجراى كشف كتيبه را چنين شرح مىدهد: «پس از برداشتن اندود گچ، چهره زيباى ديبامانندى از گوهرها و نگينهاى خشت پخته و سفال با نقشهاى نغز و دلنشين نمايان گشت و نيز پيله و زعزه نيمگرد گوشه درگاه و چند حرف از كتيبه كهن كوفى آن نيز از زير توده گل بيرون آمد. پيكاوى در پيرامون سردر و دوسو و فراز آن دنبال شد و پس از چندى در سرتاپاى سردر و ديوار نوشته بسيار زيبايى چهره گشود كه تنها دوجا كه جاى داربست بوده و آغاز و پايان آن متأسفانه با سيمان اندود شده افتادگى دارد».(2)
پس از دوران سلجوقى، ملوك آل باوند نيز تلاشهايى براى حفظ و حرمت اين بقعه مبذول داشتند؛ از جمله حسامالدوله اردشيرشاه فرزند علاءالدوله حسن از پادشاهان طبقهدوم آل باوند، كه همه آنان شيعه بودند و در مازندران بين سالهاى 567 تا 601 هجرى حكومت مىكردند، همهساله دويستدينار براى اين مزار مىفرستاد.(3)
1 ـ دايرةالمعارف بناهاى تاريخى ايران در دوره اسلامى، بناهاى آرامگاهى، پژوهشگاه فرهنگ و انديشه حوزه هنرى، ص367
2 ـ پيشين، همانجا؛ عطاردى، عبدالعظيم حسنى، مسنده و حياته، ص308
3 ـ ابناسفنديار، محمد بن حسن، تاريخ طبرستان و رويان و مازندران، به كوشش عباس اقبال، ص 120، محمّد قزوينى، يادداشتهاى قزوينى، ج6، ص26.
(80)
در عصر خوارزمشاهيان نيز اين بنا مرمت و بازسازى شد. كتيبه منقوش بر صندوق مطهر يكى از اسناد مهمى است كه به ما نشان مىدهد در قرن هفتم و هشتم يعنى دوران خوارزمشاهيان نيز در اين بنا اقداماتى انجام شده است،(1) اگرچه پيشتر، بسيارى مىانديشيدهاند نخستين زمان احداث آرامگاه، اين دوران است و مدعاى خود را كتيبه روى صندوق، كه تاريخ 725 ه . ق . بر روى آن ديده مىشد عنوان مىكردند، اما دلائل و قرائن ديگرى كه از آن سخن گفتيم نشان مىدهد كه چنين فرضى صحت ندارد. به هرحال در اواخر قرن هشتم اين بقعه بازسازى شده است. ايلخانان مغول نيز تعميراتى بر روى بقعه انجام دادهاند. كتيبهاى كه بر روى صندوق داخل ضريح وجود دارد اشاره به اين كار توسط خواجه نجم الدين محمد، مقارن روزگار ابوسعيد ايلخانى مىكند و تاريخ 725 ق بر روى آن نيز بر اين امر دلالت دارد.(2) همچنين در عصر تيموريان نيز اقداماتى براى بازسازى حرم انجام شده است.(3)
د ـ آستان در عصر صفوى
يكى از اعصارى كه آستان مورد توجه خاصى قرار گرفته و بر وسعت، شكوه و عظمت آن افزوده شده، دوران صفوى است. اين شاهان شيعى همواره در آبادانى بقاع و اماكن و احياء و بازسازى و نيز زيباسازى اين آثار تمدنى تلاش بليغ داشتهاند كه در سرتاسر سرزمينهاى ايران و عراق روشن است. شاه طهماسب نخستين كسى از آنان بود كه به مرمت و بازسازى آستان پرداخت. او در فرمانى كه به سال 961هجرى انتشار داد، چنين اشاره كرد:
«همواره لوازم همتگردون ارتقاء... مصروف و معطوف است به رواج و رونق و
1 ـ نشريه معارف اسلامى، ص88
2 ـ بنگريد به ص ؟؟؟ از همين نوشتار.
3 ـ دائرة المعارف بزرگ اسلامى، ج 1، ص 353؛ به نقل از عبدالرزاق سمرقندى، مطلع السعدين و مجمع البحرين، ج 2، ص 321.
(81)
ضبط نسق ضرايح مقدسه و حضاير مؤسسه خاندان بلند ايوان نبوت و دودمان عالى اركان ولايت... نفايس اموال و شرائف املاك حلال خود را صرف مصالح مشاهد و مراقد اعلىالمراصد اين طايفه عليه مىگردانند تا به مرتبهاى كه در هيچ قطرى از اقطار آباد معموره و ممالك محروسه آستان با انوار منسوب به هيچيك از اين فرقه ابرار نماند الا كه مروح به انواع الطاف و محقوف به اصناف اعطاف گشت و از آن جمله مرقد مزكى و مشهد محلى حضرت... عبدالعظيم... است».(1)
شاه طهماسب از آنجا كه به تهران توجه و عنايت خاصى مبذول داشت و خود در 944ه .ق. به اين شهر آمد، به مزار و مرقد عبدالعظيم حسنى عليهالسلام نهتنها براى مرمت و بازسازى آن توجه كرد. بلكه گاهى خود براى زيارت به اين حرم مىآمد. از جمله در 952ه .ق. چون در تبريز طاعون بود از آنجا به طواف امامزاده عبدالعظيم آمد.
در 944ه .ق. به امر او ايوان و رواق حرم حضرت را پىافكندند.(2) به فرمان وى در 950ه .ق. مُحَجَّرى بهدور صندوق، قبر ساخته شد كه در بحث صندوق مطهر به آن خواهيم پرداخت. در فرمانى كه براى اين امر صادر كرد چنين آمده است: «در صندوق مبارك تهيه محجر مضبوطى كه نشكند نمايد كه اصلاً زوار دست به صندوق نرسانند و تكيه بر صندوق مبارك نكنند از چوب شمشاد كه در غايت استحكام است».
پس از او، شاهعباس صفوى نيز اين مزار و مرقد را معظم مىداشت. او كه به يك بيمارى دچار شده و از پزشكان نااميد بود، براى گرفتن شفا به آستان حضرت عبدالعظيم آمد و چندروزى در آنجا توقف داشت و پس از يافتن سلامتى كامل به قزوين بازگشت.(3)(تصوير شماره 9)
1 ـ محمدعلى هدايتى، فرامين و اسناد آستانه رى، ص 58.
2 ـ موسوى زنجانى، جوله فى الأماكن المقدسة، ص218.
3 ـ دائرةالمعارف تشيع، ج1، ص81
(82)
ه ـ آستان در عصر قاجار
در عصر قاجار، بهسبب آنكه پايتخت به تهران منتقل شد، رى از رونق افتاد و به تهران كه يكى از دهات تابعه آن بود، توجه خاصى مبذول شد، اما شاهان قاجار همچنان بهسبب وجود مزار حضرت عبدالعظيم عليهالسلام و ساير امامزادگان به آن توجه و عنايت داشتند. بويژه كه آنان نسب خود را به امامزاده حمزه مىرساندند، لذا مزار او را به طرزى زيبا و عالى تكميل و تزيين كردند و در توسعه و مرمت بقعه عبدالعظيم حسنى عليهالسلام نيز سهيم بودند. نخستين اقدام آنان، ساخت ضريح نقره بود كه فتحعلىشاه دستور آن را صادر كرده بود. آيينهكارى و نقاشى ايوان جنوبى نيز از سوى ميرزاآقاخان نورى صدراعظم عصر ناصرى ملقب به اعتمادالدوله انجام شد.(1)
ناصرالدينشاه طى فرمانى در 1270 ه . ق . دستور داد تا گنبد مرقد را تذهيب و با پوششى از طلا بيارايند و ايوان را آيينهكارى كنند؛ لذا گنبد با خشتهاى مسى زرين تزيين شد. تكميل آيينهكارى حرم در سال 1291ه . ق . توسط دوست محمدخان معيرالممالك و آخرين مرحله آن در ايوان آيينه به سال 1309 ه . ق . انجام گرفت.
اعتمادالسلطنه وزير انطباعات عصر ناصرى و از مورخان عصر قاجار توسعه حرم در آن دوره را چنين توصيف مىكند:
«... و ديگر توسعه و تزيين صحن مبارك حضرت شاهزاده عبدالعظيم بن عبداللّه بن على السديد بن امير حسن بن زيد بن امام ابى محمد الحسن السبط عليه و على آبائه سلاماللّه و اضافه ابنيه عاليه و حجرات حوالى و تصرفات مليح در ابواب و دروب و ساير ملحقات اين آستان معلى است كه به مساعى مشكور و خدمات مأجور جنتمكان حاجعلىخان(2) والد مبرور به عمل آمده، تقبلاللّه تعالى خدمته و خلد سلطانه و دولته. و اما مدرسه و صحن جديد تزيين و تكميل صحن عتيق و عمارت رواق مطهر و آيينهكارى آن و ساختن و برافراختن دو مأذنه رفيع بديع از دست دو امينالسلطان ماضى و ثانى
1 ـ شهابى، تاريخچه وقف در اسلام، ص67؛ موسوى زنجانى، جولة فى الأماكن المقدسه، ص218
2 ـ منظور حاج علىخان حاجبالدوله، پدر اعتمادالسلطنه مؤلف آن سطور است.
(83)
بهظهور رسيده است.(1)
او همچنين به ساير اقدامات امين السلطان در بازسازى حرم چنين اشاره دارد:
«... ومتصرفات بانىبلاثانى مشاراليه انعماللّه بجميع فيوضه عليه در سر تربت امامزاده واجبالتكريم، حضرت ابوالقاسم عبدالعظيم عليه التحية و التسليم، لاسيما رواق عرش نطاق كهبدون هيچمبالغت واغراق درامتياز وتزئينات وفرطتكلفات نظيرندارد و همچنين است تناسب و اعتدال دو مأذنه فروق به قاهانيات محرق كه از طرفين ايوان كيوان ساى به پاى ساخته و ارتفاعاً قريب بيست گز برافراختهاند. و ابنيه و اضافات و تصرفات مرحوم آقاابراهيمخان امينالسلطان ماضى در سر مشهد حضرت عبدالعظيم حسنى عليهالسلام از مدرسه و صحن و حجرات و بازار و حياض و انهار و اشجار و غيرذلك».(2)
در اين عصر باغ مهدعليا در جوار مقبره عبدالعظيم نيز كه به گفته اعتمادالسلطنه دارالحكومه آنجا است احيا شد.(3) نصب ضريح نقره چنانكه در بحث خود به آن خواهيم پرداخت نيز در عصر ناصرى انجام گرفت.(4) (تصوير شماره 10)
آستان از ديدگاه سياحان در عصر قاجار
در عصر قاجار اهميت و توجه نسبت به آستان، بسيارى از دلها و نگاهها را پيش از پيش بهخود جلب كرد. اين مكان علاوه بر آنكه همواره خيل مشتاقان و ارادتمندان را از نقاط مختلف به سوى خود مىكشانيد، از نگاه تيز بين سياحان و جهانگردان نيز دور نمىماند. بسيارى از سياحان و مستشرقان براى ديدن اين مكان باعظمت هزاران كيلومتر راه و سختىهاى آن را در دورههاى مختلف بهويژه عصر قاجار تحمل كرده و به تماشا و
1 ـ اعتمادالسلطنه، المآثر و الآثار، چهل سال تاريخ ايران در دوره پادشاهى ناصرالدين شاه، ص89
2 ـ همان، ص118
3 ـ همان، ص114
4 ـ سيفالدوله سلطان محمد، سفرنامه سيفالدوله، تحشيه علىاكبر خداپرست، تهران، نى، [بىتا]، ص23
(84)
بازديد آن آمدند و هريك به فراخور خود، اين آستان را توصيف و اهميت آن را بيان كردند.
مادام ديولافوا كه در ابتداى عصر ناصرى از اين مكان ديدن كرده است از اهميت و نيز بستنشينى در آن سخن مىگويد:
«قاطرچيان با هم صحبت مىكردند و مىگفتند سابقاً اين مقبره احترام فوقالعادهاى داشت، اشخاص جنايتكار مىتوانستند به آن پناهنده شده و عمرى را با آرامش خاطر بگذرانند. مخارج آنها هم از خزانه مقبره پرداخت مىشد. ولى از وقتى كه پاى فرنگيان در اين مملكت رسيد از احترام آن كاسته شده است و اگر كسى به آنجا پناهنده شود بنابر حكم شاه متوليان از تغذيه و نگاهدارى او ممنوعاند و بايد از گرسنگى بميرد و اگر بتواند فرار كند».(1)
مادام كارلاسرنا كه در عصر قاجار از اين مكان، البته از دور بازديد كرده آنرا چنين توصيف مىكند: «چون نزديك شدن مسيحيان به آن مسجد ممنوع است من نمىتوانم با نگاهى از دور، درباره زيبايى ساختمان آن دقيقاً قضاوت كنم. بالاى مسجد گنبدى بسيار بلند و متلألئ كه گفته شده از طلاى ناب است از دور مىدرخشيد. قله دماوند، اين هرم طبيعى عظيم كه با پوششى از برف، سپيدپوش ابدى است؛ از آن سوى گنبد، شكوهمندانه سربرافراشته است. قصبه حضرت عبدالعظيم سرراه كاروانهايى است كه از تهران به اصفهان مىروند. هيچ مسلمانى از آنجا نمىگذرد مگر آنكه مراتب احترام و وفادارى خود را نسبت به اين مرقد نشان مىدهد. مردم عقيده دارند كه فراموش كردن اين وظيفه مقدس، مسافر را با حادثهاى شوم مواجه مىسازد. اين زيارتگاه، در عين حال گردشگاه مردم شهر نيز محسوب مىشود. شبهاى پنجشنبه و روزهاى جمعه در شاه عبدالعظيم جاى سوزنانداختن نيست، دارا و ندار، پير و جوان، همه در كنار هم صحن را پر مىكنند. اين قصبه براى خود كاروانسراها و حمامها و بازارهايى دارد و آب را از طريق
1 ـ ديولافوا، سفرنامه، ترجمه بهرام فرهوشى، تهران، خيام، 1332ش، 137
(85)
قناتهاى قديمى به آنجا مىآورند».(1)
همچنين ليدى شيل همسر وزيرمختار انگليس در عصر ناصرى، كه از اين آستان ديدن كرده مىنويسد: «آنجا زيارتگاه مشهورى است، بارگاه شاه عبدالعظيم، كه مورد توجه فراوان مردم تهران بوده و براى مجرمين نيز محل تحصن شمرده مىشود. عنوان شهر رى درحقيقت به همين محل اطلاق مىشود كه بر روى خرابههاى رى قرار گرفته و همراه با تپههايى مشرف بر آن، تقريباً صورت زاويه كوهستان البرز را دارند».(2) همچنين ارنست اورسل در سفرنامهاش مىنويسد:
«در دوفرسنگى جنوب تهران، مقبره «شاهزاده عبدالعظيم» و نيز فرزند امام هفتم، موسىكاظم عليهالسلام و برادر امام هشتم على بن موسى الرضا عليهالسلام واقع شده است. از هشت قرن پيش به اين طرف اين بارگاه زيارتگاه مسلمانان شيعه است و به اين جهت شهر كوچكى در اطراف آن خودبهخود ايجاد شده است. تهرانىها دستهدسته بعضى براى زيارت، دعا و طلب حاجات و شفا، كه توسل به اين مقبره در بهبودى بعضى از ناخوشىها بىتأثير نيست، و بعضى ديگر فقط بهمنظور سير و سياحت و تماشا به آنجا مىروند. درواقع شاه عبدالعظيم غير از جنبه مذهبى و تقدساش براى تهرانىها گردشگاه پررونقى بهشمار مىرود. عصر پنجشنبهها علىالخصوص روزهاى جمعه جاده آنجا از پيادهها و سواره، كالسكه، زنان سوار بر اسب و ملاهايى بر پشت الاغ شامى پر است. حتى گاهى شاه يا خانمهاى اندرون نيز باشكوه و تشريفات زياد به اين در رو مىآورند. اين شهر كوچك، منظره دلباز و فرحانگيزى دارد. كنار جويبار كوچههاى عريض و مستقيم آن، درختان چنار كاشتهاند كه سايه آنها بعد از عبور از جادهاى كه از ميان بيابان خشك و سوزان مىگذرد، بسيار مطبوع و خنك بهنظر مىرسد. ورود به قسمت ضريح براى مسيحيان ممنوع است.»(3) (تصوير شماره 11)
1 ـ كارلاسرنا، آدمها و آئينها در ايران، ترجمه على اصغر سعيدى، تهران، زوار 1362ش، ص253
2 ـ سفرنامه ليدى شيل، ترجمه حسين ابوترابيان، تهران، نشر نو، 1362 ش، ص 125.
3 ـ سفرنامه اورسل، 1882 ميلادى، ترجمه علىاصغر سعيدى، صص216 ـ 218
(86)
2 ـ آثار و توصيف بناى آستان حضرت عبدالعظيم عليهالسلام
علاوه بر بقعه و مجموعه آستان كه تحولات آن در پهنه تاريخ به اختصار روشن شد، آثار و لوازم داخل حرم مطهر و نيز ابنيهها و عمارتهاى اين مجموعه نيز سابقهاى بس دراز دارند و تحولات عمدهاى را شاهد بودهاند. در اين بخش آثار و قسمتهاى مختلف اين مجموعه آرامگاهى را بررسى مىكنيم.
الف ـ آثار تاريخى
1 ـ صندوق عتيق
يكى از نفيسترين و زيباترين آثار تاريخى آستان و درحقيقت قديمىترين اثر تاريخدار، صندوق چوبى روى مرقد حضرت عبدالعظيم است كه در چهارطرف آن آيات قرآنى بهخط نسخ و ثلث برجسته، همراه با زيارتنامه توسط يحيىبن محمد اصفهانى در تاريخ 725 ه . ق . حكاكى شده است.(1) اين صندوق براساس كتيبه آن، بهدستور خواجه نجمالدين محمد، مقارن روزگار ابوسعيد بهادرخان از ايلخانان مغول ساخته شده است. در اين كتيبه به بناى مرقد توسط نامبرده اشاره شده، در حالىكه او بايد
1 ـ نصرتاللّه مشكوتى، فهرست بناهاى تاريخى و اماكن باستانى ايران، نشريه سازمان ملى حفاظت آثار باستانى، ص216
(87)
مرقد را تعمير كرده باشد، زيرا قبلاً اشاره كرديم مرقد در عصر علويان طبرستان ساخته شده است.
اندازه صندوق بدينشرح است: طول 58/2 متر، عرض50/1، ارتفاع 20/1 متر، پايههاى صندوق و قبههاى آن از چوب عود، ترنج و شمسهها و نيمشمسهها از چوب عود و گردو و نوفل، دو كتيبهاى به خط نسخ و ثلث برجسته در چهار بدنه بهكار رفته است.(1) يكى از آن كتيبهها از چهار گوشه بالاى طرف راست (يعنى گوشه بالايى جنوب غربى) شروع مى شود و بر حاشيه بالايى چهارضلع صندوق دور مىزند. دنباله آن در تمام اطراف بدنه جنوبى صندوق ادامه پيدا مىكند و در گوشه بالايى ضلع چپ همان بدنه پايان مىيابد. اين كتيبه حاوى عبارات زير است:
«بسماللّه الرحمن الرحيم، امر بترتيب هذه البقعة الشريفة و الروضة المنيفة و المشهد المقدس و المرقد المنور، للسيد الاعظم الاجل المعظم جلال آلطه و ياسين حبلاللّه بن عبداللّه بن على بن الحسن بن زيد بن الحسن بن على بن ابىطالب عليهم الصلوة و السلام باشارة المولى الصاحب الاعظم و مفخر الحاج الحرمين دستورالعهد خواجه نجمالحق و الدين محمد بن المولى الصحاب الاعظم سلطان الوزرا كهفالحرمين دستورالخانقين خواجه عزالحق و الدنيا و الدين محمد بن محمد بن منصور القوهدى اعزاللّه انصاره و طاب مثوى آبائه العظام و اجدادهالكرام و رزقه اياماً شفاعة اميرالمؤمنين و اولادهالمعصومين الطيبين».(2)
اين كتيبه تاريخ 725 ه . ق . را در زير خود دارد. كتيبه ديگر بر روى چهار سوى صندوق مزبور در حاشيههايى كه بهترتيب بر دوطرف و پايين اضلاع غربى و شمالى
1 ـ دائرةالمعارف بناهاى تاريخى ايران، بناهاى آرامگاهى، ص367
2 ـ هدايتى، آستانه رى، 22
(88)
صندوق دور مىزند به همان ترتيب بهخط نسخ برجسته شامل آيةالكرسى يعنى آيات 255، 256 و 257 سوره بقره است. پس از كلمات «هم فيها خالدون» كه آخر آيه شريفه است اين عبارت مرقوم گرديده: تحريراً في شهور سنة خمس و عشرين و سبعمائه، عمل يحيى بن محمد اصفهانى.(1)
براساس اين كتيبه روشن است كه خواجه نجمالدين محمد از وزراى ايلخانى و مصادف با پادشاهى سلطان ابوسعيدخان، بانى صندوق مطهر بوده است. احتمال قريب به يقين بنياد اصلى حرم فعلى و قسمت پايين بناى حرم بايد باقيمانده همان بنا باشد كه بر بالاى آن براى احداث گنبد زرين و بارگاه فعلى قسمتهاى لازم را افزوده و درون آن را با گچ مقرنس تزئين كردهاند.(2) بر روى حاشيه چهارطرف سطح فوقانى كه صورت محرابى در وسط آن است، زيارتنامهاى بهخط ثلث با اين شرح مرقوم گرديده است:
«السلام عليك يا نبىاللّه، السلام عليك يا ولىاللّه، السلام عليك يا خليفة رسولاللّه، السلام عليك يا فلذة كبد رسولاللّه، السلام عليك يا حجة اللّه على خيرخلقه، السلام عليك يا امامالمتقين، السلام عليك يا امام المسلمين، السلام عليك ايها الغايب الحاضر، السلام عليك ايها الشاب المحمر، ادركني و خذ بيد ولاى».(3)
بر حاشيه باريكترى آيات 26، 27 و 28 سوره آلعمران (از «قل اللّهمّ مالك الملك...» تا «و الىاللّه المصير») بهخط ثلث برجسته و در قسمت آخر آن دو آيه ديگر نوشته شده است.(4) چون قسمتهاى پايين اين صندوق بهكلى پوسيده و خاك شده بود در 1329ش از طرف احمد هدايتى، توليت وقت آستان، بهدست استاد خاتمساز معاصر،
1 ـ شهابى، تاريخچه وقف در اسلام، ص68
2 ـ محمدتقى مصطفوى، آستانه حضرت عبدالعظيم، تهران، 1320، ص7
3 ـ شهابى، همان، ص68؛ نشريه انجمن آثار ملى، ص79 .
4 ـ هدايتى، همانجا؛ محمدتقى مصطفوى،همان، ص5
(89)
حاج محمد صنيع خاتم، كه صندوق بعضى ديگر از بقاع متبركه را نيز از خاتم ساخته و يا مرمت كرده است ترميم شد.(1)
قبلاً يك تعمير نسبتاً ناشيانه و غيرماهرانه بر روى صندوق انجام شده بود كه تاريخ آن روشن نيست. لوحه مستطيل كوچك در طرف پايين محراب سطح فوقانى صندوق نمونه مهم آن بود. بر روى يكى از ربعشمسهها در يك گوشه ضلع شمالى صندوق هم اين عبارت بهصورتى ناقص با خط كاملاً عاميانه نوشته شده است: «بندگان شكسته بود درست كرد عمل استاد على بن محمد (گلپايگانى).»(2)
اين در حالى بود كه محمد صنيع خاتم از استادان برجسته، با كمك چندتن از استادان، بهنحوى بسيار عالى صندوق مطهر را با آب و چوبك و مختصرى محلول اسيدسولفوريك (جوهرگوگرد) شست و شو داد و با آغشتن آن به روغن سَندروس كه ويژه كارهاى هنرى قديمى بود به نوشتهها و تزيينات صندوق جلا و روشنايى خاصّى داد و حاشيههاى خاتمكارى عالى بر لبه صندوق و در كنار كتيبههاى تاريخى آن و دور شمسهها، يعنى گلهاى ستاره شكل وسط بدنههاى صندوق نصب كرد، سپس تمامى پوسيدگىها و ريختهگىهاى صندوق را از بينبرده و بازسازى كرد.(3)
در گذشته يعنى عصر صفوى، صندوق مطهر داراى روپوشى زربافت بود كه بر سطح فوقانى صندوق و سمت شرقى، جنوبى و غربى آن كشيده مىشد. اينروپوش از قطعات مختلف زرىهاى صفوى تهيه شده كه به يكديگر دوخته بودند.(4) روپوش مذكور كه فرسوده و كهنه شده است، اكنون در موزه حضرت عبدالعظيم نگهدارى مىشود. (تصوير شماره 12)
1 ـ شهابى، همانجا؛ هدايتى، همانجا.
2 ـ محمدتقى مصطفوى، همان، ص8
3 ـ نشريه انجمن آثار ملى، ص82. امروزه تمامى اين دربها، در موزه جديد آستان به نمايش گذاشته شده است.
4 ـ همان، ص87؛ مصطفوى، همان، ص21
(90)
2 ـ ضريح مطهر
بهدرستى روشن نيست از چه زمانى بر روى صندوق مطهر ضريح نصب شده است؛ اما ضريحى كه هماكنون اطراف مرقد مطهر وجود دارد، ساخته عصر فتحعلىشاه قاجار است و بر روى آن تاريخ 1222 ه . ق . ثبت شده است. اين ضريح كه با همت ميرزا ابراهيمخان امينالسلطان صدر اعظم، توسط هنرمندان مرمت گرديد، ابعاد آن به اين شرح است:
طول ضريح 87/3متر، عرض آن 95/2متر و ارتفاع آن 40/2 متر، كتيبه بالاى آن بهپهناى 54 سانتىمتر و دهانههاى شبكه و پايههاى آن به ارتفاع 86/1 متر است. اين ضريح بر پايهاى از سنگ مرمر به ارتفاع 25 سانتىمتر قرار يافته است. ضريح مذكور از نقره است و همراه آيينهكارى و نقاشى ايوان جنوبى در عصر فتحعلىشاه ساخته شد.(1) هنگام ساخت ضريح در عصر فتحعلى شاه، كتيبهاى بهخط ثلث زيبايى وجود داشت كه سوره الرحمن بر روى آن نوشته شده و در حاشيه ذيل آن اشعار فارسى به خط نستعليق و در وسط آن نام فتحعلىشاه و در ضلع غربى ضريح نام ناصرالدين شاه به خط ثلث نوشته شد. در چهارگوشه پايين آن نيز نام استادان مرمتكار عصر ناصرى ثبت شده است. نام استاد محمد زرگرباشى به تعمير حاجى محمدمهدى زرگر ولدان خيرالحاج حاجى آقا بزرگ زرگر نبيره استاد ملك محمد رشتى به خط رضاقلى با اين بيت درج شده است:
|
پس از اتمام او مشرق رقم زد بهر تاريخش
|
كز ابراهيم ثانى بين دويم كعبه بسى بنيان(2) اما تعمير اصلى و اساسى آن در سال 1320ش بهدستور توليت وقت آستان، توسط استاد محمد صنيعخاتم تجديد و تعويض گرديد.(3) بههنگام تعمير و تعويض ضريح،
1 ـ شهابى، تاريخچه وقف در اسلام، ص391
|
|
2 ـ نشريه انجمن آثار ملى، ص84؛ مصطفوى، همان، 9
|
|
3 ـ هدايتى، آستانه رى، ص24
(91)
472 كيلو نقره بهكار رفت كه 21 كيلوى آن توسط آستانه از بانك ملى خريدارى و بقيه از نقرههاى ضريح سابق و نقرههاى متفرقه موجود كه در خزانه آستانه بود، استفاده شد.(1)
در اين مرمت، كتيبهها و ترنجهايى در آن تذهيب شده است، در حالى كه داخل ضريح سابقاً ساده و فاقد نقش و نگار بود. بر روى ضريح سقفى گذاشتند و با نصب ميلههاى آهنين آن را محكم كردند و داخل آن را بهطورى زيبا تذهيب و مزين ساختند. در كتيبههايى كه بر بالاى ضريح نوشته شد، نامهاى ائمه اطهار در اضلاع آن با خط زيبايى درج شد.
مجموعه هنرمندانى كه تحت اشراف و نظارت استاد صنيعخاتم به تجديد و مرمت ضريح پرداختند عبارتند از: نصرتاللّه يوسفى (تذهيبكار)، حسين شفقت (استاد خاتمكار)، محمد منبتكار (استاد منبتكارى)، غلامحسين اقليما (استاد نقرهساز)، عطاءاللّه اعظمى (سراستاد نقرهساز)، حاجى شيخ احمد معصومى (خطاط)، مهدى حكمى (استاد و خطاط هنرمند).
جمع دستمزدها و هزينههاى پرداختى مبلغ 000,460,1 ريال بوده است.(2) لازم به ذكر است برخى از اين هزينهها و نيز مخارج آن توسط عناصر خيّر تأمين شده است. (تصوير شماره 13)
3 ـ گنبد
نخستين گنبد كه البته با معمارى بسيار ساده برفراز مقبره عبدالعظيم عليهالسلام ساخته شد، مربوط به دوران علويان طبرستان است كه به دستور محمد بن زيد علوى برپا گشت. در عصر آلبويه نيز تعميراتى بر آن انجام گرفت، اما در عصر سلجوقى (بين سالهاى 480 تا 490ه .ق. ) گنبدى بزرگ و باشكوه بهجاى آن ساختند كه امروزه همچنان برفراز آن
1 ـ نشريه انجمن آثار ملى، ص84
2 ـ همان، ص83
(92)
مزار، شكوه، عظمت و زيبايى خيرهكنندهاى دارد. با اينكه قريب هزار سال از قدمت آن گذشته و تعميرات اندكى بر روى آن انجام شده است، اما هنوز مقاوم و استوار در پهنه تاريخ، راستقامت مانده است. اين گنبد كه بهدستور مجدالملك براوستانى قمى ساخته شد،(1) از قديمىترين گنبدهاى ايران محسوب مىگردد و يك سده زودتر از گنبد حرم امامرضا عليهالسلام ساخته شده است. هنگام تهاجم مغولان، اين گنبد برخلاف ساير اماكن و آثار شهر، دچار ويرانى نگشت و مغولان متعرض آن نشدند.
درهرحال، گنبد را در آن زمان، يعنى عصر سلجوقى، از آجر ساختند و در درون حرم، كتيبهها را نيز با آجر نوشتند. در قرن ششم، كه هنر كاشىكارى و نقاشى در بقاع متبركه و مساجد معمول شد و نيز در عصر صفوى كه اوج بهرهگيرى از صنعت كاشىسازى است، قسمتهاى رويين و پوشش گنبد و نيز قسمتهاى زيرين گنبد از داخل حرم تا قسمتهاى بالا و سقف گنبد، كاشىكارى و با نقش و نگار و آيات قرآنى و اشعار و احاديث تزيين گشت. پوشش زيرين گنبد شامل طاق ضربى مدور و گنبد بالايى آن با ساقه و بدنه بلند بهصورت مخروطى يا هرمى است كه در زمان شاهطهماسب صفوى تغيير شكل يافته است.(2)
اين گنبد در دوران ناصرى به سال 1270 ه . ق . با پوششى زرين و طلايى تزيين شد، كه بر زيبايى آن بسيار افزود. بههنگام طلاكارى گنبد، چند بيت شعر از شمسالشعراء سروش با خط طلايى بسيار زيبايى در آن نقش بسته است:
|
تبارك اللّه در عهد دولت سلطان
|
فراشته است سردين به گنبد گردان
|
|
قويم گنبد اسلام ناصرالدين شاه
|
ابوالمظفر خورشيد خسروان جهان
|
|
عظيم همت خسرو بذرناب اندود
|
خجسته قبه شهرزاده عظيمالشأن
|
|
به خشتهاى زراندود او چه تابد مهر
|
هزار چشم خوراند روشد تابان
|
1 ـ فهرست بناهاى تاريخى و اماكن باستانى ايران، ص217
2 ـ دائرةالمعارف بناهاى آرامگاهى، ص367
(93)
|
بدين حريم خداوند اين حرم بود
|
ملك ستايشگوى و فلك ستارهنشان
|
|
نگاشت كلك سروش از براى تاريخش
|
به حكم شاه كه حكمش هميشه باد روان
|
|
هزار و دوصد و هفتاد رفته از هجرت
|
فزوده گشت از اين قبه قيمت زر و كان
|
بسيارى از جهانگردان و سياحان كه از اين شهر بازديد كردهاند گنبد طلايى زيباى آن را توصيف كردهاند. از جمله آنان مادام ديولافوا است كه گويد: «گنبد طلايى اين مقبره از دور درخشندگى خاصى دارد و درختان كهن چنار نارون در اطراف آن سر به آسمان كشيدهاند».(1) مادام كارلاسرنا نيز گويد: «چون نزديك شدن مسيحيان به آن مسجد ممنوع است من نمىتوانم با نگاهى از دور، درباره زيبايى ساختمان آن دقيقاً قضاوت كنم. بالاى مسجد، گنبدى بسيار بلند و متلألى كه گفته شده از طلاى ناب است از دور مىدرخشيد».(2)
اعتمادالسلطنه تذهيب و طلاكارى گنبد در عصر ناصرى را چنين توصيف مىكند:
«... و ديگر تذهيب گنبد شريف و قبه منيف مزار فائضالانوار حضرت معصومزاده واجبالتكريم سيدنا ابوالقاسم عبدالعظيم عليهالتصلية و التسليم است كه روى خشتهاى ظاهر آن را به طلاى مباح خالص گرفتن فرمود و اين خدمت بزرگ به دستيارى و پايمردى پدر مؤلف پرداخته شده...».(3) (تصوير شماره 14)
4 ـ منارهها
در عصر ناصرى، به هنگام طلاكارى گنبد مطهر، به سال 1270ق، دو مناره بلند و باشكوه در دوجانب ايوان اصلى آيينه، يعنى ايوان شمالى ساخته شد. گلدستهها از سطح بام از چهار قسمت تشكيل شده است: پايه استوانهاى آجرى به پهناى هرضلع 20/4 متر،
1 ـ مادام ديولافوا، همان، ص137
2 ـ مادام كارلاسرنا، همان، ص253
3 ـ اعتمادالسلطنه، المآثر و الآثار، ص83
(94)
گلدانى روى آن، قلمه كشيده و سپس مأذنه زيباى فراز آن. روى گلدستهها با كاشىهاى زيباى عصر قاجار تزيين شده است. طرح كاشىهاى روى بدنه استوانهاى گلدسته باتوجه به كاسته شدن تدريجى از قطر قلمه، از جلوه خاصى برخوردار است.(1) بلندى آنها از كف بنا 33 متر است. اين مناره ازنظر تزيين و تناسب از جمله زيباترين منارههاى عصر قاجار بهشمار مىرود.
از داخل هر مناره بهوسيله پلكان مىتوان به بالاى آن راه يافت. سابقاً مؤذنان در آن گلدستهها اذان مىگفتند. (تصوير شماره 15)
5 ـ حرم مطهر
از بناى حرم و از مقدار وسعت و فضاى آن در ابتداى احداث اطلاعى در دست نيست، آنچه روشن است فضاى حرم در هر دورهاى رو به توسعه و افزايش بوده است، اما عمدهترين توسعه تا قبل از عصر حاضر، در دوران ناصرى همراه با تزيين و زيباسازى آن، بهويژه آيينهكارى و غيره انجام شده است.
طول هر ضلع حرم، كه اتاقى چهارگوش بود به شكل مربع 55/7 متر و ارتفاع آن 56/1 و در بالا با چهار گوشواره به صورت هشتضلعى و سپس به كمك طاق منبرهاى كوچك به شانزدهضلعى تبديل و زمينه براى برپايى گنبد فراهم گشت.(2) اطراف ديوارها در حاشيه، تا ارتفاع 65/1 با سنگ سياه در پايين و بالا و يك متر سنگ مرمر قديمى در وسط پوشيده شده بود. كار آيينهكارى حرم و ايوان، ابتدا در عصر فتحعلىشاه و سپس در عصر ناصرى به سال 1273ق انجام شد. در 1291ق نيز دوستمحمدخان معيرالممالك رييس خزانه و امور ماليه عصر ناصرى به كار تكميل آن پرداخت. براساس كتيبه موجود، آخرين مرحله آينهكارى عهد قاجار در ايوان آينه بهدستور امينالسلطان توسط
1 ـ بناهاى آرامگاهى، ص367
2 ـ مصطفوى، آثار تاريخى تهران، 1/291.
(95)
مختارخان، حكمران زاويه مقدسه در سال 1309ق انجام شده است.(1) زير سقف، فيلگوشهاى زيبايى پوشيده از آينه ديده مىشود. برفراز اين طاقها، كتيبه سراسرى حرم مشتمل بر احاديثى نقش شده است.
در جانب شرقى حرم، مسجد زنانه و در سمت غرب، مسجد مردانه، سمت جنوب مقبره ناصرالدينشاه بهوسيله يك در كوچك اختصاصى به حرم امامزاده حمزه ارتباط پيدا مىكرد.
6 ـ درهاى حرم
از هنگامى كه برفراز قبر حضرت بنايى ساخته شد، يك در نيز براى ورود و خروج زائران در طرف شمال تعبيه گرديد كه سابقه آن به دوران محمد بن زيد علوى يعنى قرن سوم مىرسد، اين در همچنان تا عصرتيمورى در سمت شمال مقبره پابرجا بود. در اين عصر، در غرب مقبره، مسجدى بهنام هولاكو ساختند كه بعدها ناصرالدين شاه در آنجا دفن شد. براى اين مسجد دربى چوبى و منبتكارى شده با تاريخ 848ق نصب شد. اين درب، قديمىترين درب موجود آستانه است. در وسط لنگه طرف راست، «بسماللّه الرحمن الرحيم و به نستعليق، سلامعليكم طبتم فادخلوها خالدين» و بر روى لنگه ديگر آن «تمت هذا الباب المشهد المقدس سيد عبدالعظيم عليهالسلام سنة 848»(2) ديده مىشود كه، اين سال مصادف با روزگار پادشاهى شاهرخ تيمورى است.
در عصر شاه طهماسب صفوى مدخل ورودى بهطرف شرق تغيير يافت، و درهاى چوبى مشبكى كه در قسمت شرقى حرم، قبل از توسعه اخير بود، از اين امر حكايت مىكرد.
در دوران ناصرى، پس از احداث بناهاى جديد در قسمت شمالى حرم و نيز ساخت
1 ـ دائرةالمعارف تشيع، ج1، ص81
2 ـ عطاردى، همان، ص319؛ هدايتى، همان، ص26
(96)
ايوان و صحن، در ورودى حرم دوباره بهسمت شمال تغيير يافت و مدخل سابق در طرف شرق به مسجد زنانه تبديل و در چوبى مشبك يادشده در اين مكان نصب شد. به هنگام توسعه بعدى كه در سمت شمال ايوان امامزاده حمزه انجام گرفت و آستانه آنجا از بين رفت، درگاه شمال ايوان امامزاده نيز تعويض و درب فوقالذكر هم برداشته و به محل مناسب ديگرى منتقل شد.
اما دومين درب كه از لحاظ تاريخى پس از آن قرار دارد، درب منبتكارى و چوبى است از دوران شاهاسماعيل كه تاريخ 918قمرى دارد. بر روى يك لنگه آن، اشعارى نوشته شده كه دو بيت آن چنين است:
|
گرنه بابالجنه است اين در چرا
|
گفت تاريخش در جنتسرا
|
|
زدر، درآ، و شبستان ما منور كن
|
دماغ مجلس روحانيان معطر كن
|
بر روى لنگه ديگر آن اين اشعار نوشته شده است:
|
بر درِ دولتسراى تو بهزر بنوشتهاند
|
هذه جنات عدن فادخلوها خالدين
|
|
هيچ نگشايد زدرهاى دگرورزان تست
|
ربنا افتح بيننا اذ انت خيرالفاتحين
|
اين دو بيت نيز به خط ثلث ريز در وسط مرقوم گرديده است:
|
دوش مىرفتم به مژگان، خاك اين درگاه را
|
گر گناهى كرده باشم پاك ساز راه را
|
|
بر درت جاكنند اهل نجات
|
رفع اللّه قدرهم درجات(1) اين دولنگه، سابقاً در رواق نصب بوده ولى پس از تعمير، به خزانه آستان منتقل شده است.(2) شايان گفتن است آن را در گيلان ساختهاند، و طول آن 77/1 متر و عرض 94
|
|
1 ـ مصطفوى، آستانه حضرت عبدالعظيم، ص108
|
|
2 ـ نشريه انجمن آثار ملى، ص85 . امروزه تمامى اين دربها ، در موزه جديد آستان به نمايش گذاشته شده است .
(97)
سانتىمتر است.
از ديگر درهاى كهن، كه بهلحاظ قدمت و تاريخ آن به قرن نهم يا دهم هجرى مىرسد، در آهنى دولنگه با طول 82/2 و عرض 95س است كه دو لوح يا كتيبه كوفى متعلق به قرن پنجم يا ششم بر روى آن نصب شده است. هر يك از اين دولوح هفتاد سانتىمتر طول و دوازده سانتىمتر عرض دارد و قديمىترين اثر موجود در آستان شمرده مىشود. اين دولوح را براى حفاظت بيشتر، از روى در آهنى يادشده، كه در سردر كهنه واقع در انتهاى معبر گوشه جنوب غربى صحن امامزاده نصب بود برداشته و در خزانه آستان نگهدارى مىكنند.
بر كتيبه كوفى روى لنگه راست، اين جمله حك شده است:
«امر العبد الضعيف المذنب المرجي الى»؛
و دنباله آن در لنگه چپ:
«رحمة اللّه تعالى عبدالصمد بن فخرآور».(1)
وقتى شاهطهماسب در سال 945ق به ترميم و بازسازى حرم فرمان داد، درِ فوق الذكر را درِ مدخل ورودى جديد نصب و بالاى سر در آن، كاشىكارى معرقى در زمينه لاجوردى اجرا شد و كتيبهاى به خط ثلث(2) با اين عنوان بر روى آن استوار گشت:
«خلافته معموره مابقى الضواء و العمام و خلد زمان اقباله ببقاء الانام و ابد ميامن جلالته على صفحات الايام فى شعبان 945 و سعى فى اتمامها القاضى مسعود الحسنى كتبه نظامالدين بن ابراهيم عبدالعظيمى». (تصوير شماره 17)
1 ـ هدايتى، همان، ص25
2 ـ مصطفوى، همان، ص14
(98)
اما درهاى متعدد ديگرى كه با خاتم مزين گشته است در بيوتات آستان وجود دارد و يك جفت كه نفيس تراز بقيه است در شمال حرم امامزاده حمزه و ديگرى در ضلع شرقى رواق شمالى حرم نصب شده است. بانيان اين درها عبارتند از:
1 ـ ملكزاده حسن 1229ق
2 ـ حاج ميرزا آقاسى 1260ق
3 ـ دو نور چشم محمد على شيرازى 1268ق
4 ـ ميرزافتحعلى خان مستوفى 1269ق
5 ـ ميرزا آقاخان نورى 1271ق
6 ـ مؤتمنالسلطان 1272ق
7 ـ ميرزا عبدالرحمان نورى 1282ق(1)
اما يك پنجره از كاشى مشبك بسيار نفيس به ابعاد 58/1 × 56/1 متر و مركب از 12 خشت كاشى برفراز در، ميان ايوان بزرگ شمالى نصب بوده است. اين پنجره به استناد كتيبهاى كه مربوط به آخرين آينهكارى عصر قاجار در ايوان مذكور است، در عهد ناصرالدينشاه بهدستور امينالسلطان، در 1309ق ساخته شده است. بر دوخشت وسط آن تصوير ناصرالدينشاه قرار يافته و ده خشت ديگر آن مشبك بوده و از نظر صنعت كاشىسازى اثر قابل توجهى بهشمار مىرود.
7 ـ صحنها
7 ـ 1 ـ صحن عتيق (شمالى)
در زمان احداث نخستين بناى مقبره، يعنى در عصر علويان، چيزى بهمعناى صحن و ايوان وجود نداشت. براى نخستينبار در عصر قاجار، در سمت شمال مقبره، صحنى ايجاد شد كه درحقيقت از آنجا به داخل آستان راه مىيافتند. اين صحن تنها صحن
1 ـ نشريه انجمن آثار ملى، ص89
(99)
آستان بود كه در عصر ناصرالدين شاه به همراه ايوان بزرگ آيينه بهدستور امينالسلطان، صدراعظم وقت و فرزندش ميرزا ابراهيم خان به سال 1309ق ساختند. ايوان آن با سنگهاى سياه و سفيد مرمر پوشيده شد و بر بالاى مدخل آن كتيبهاى بر كاشىها نقش بست كه قبلاً شرح آن رفت.
برخى احتمال دادهاند قبل از عصر قاجار بهجاى رواق و ايوان شمالى، مسجدى بوده كه بخش دنباله آستان محسوب مىشده است و بر كتيبههاى روى در آهنين مدخل ورودى شمالى، نام «جنتسرا» بر آن ديده مىشد. بر اين اساس احتمالاً مسجدى در بخش شمالى حرم به اين نام وجود داشته است.(1) البته در اين صحن آثارى از عصر محمدشاه قاجار و مظفرالدين شاه نيز وجود دارد. در هرحال، اين صحن كه امروزه محل اصلى تردد و ورود زائران است، از سمت شمال به بازار و از طرف جنوب به حرم و از طرف غرب به صحن باغ طوطى و صحن غربى راه دارد و امامزاده طاهر نيز در شرق آن واقع شده است. (تصوير شماره 18)
در بالاى ايوانهاى كوچك اين صحن، قصيده مرحوم كاشانى در تعزيت شهداى كربلا با خط نستعليق در زمينه لاجوردى نوشته شده است. در سالهاى گذشته بر سر در ورودى صحن، يعنى سمت بازار، كتيبهاى با عنوان حكومت جمهورى اسلامى به زعامت امام خمينى در زمينه لاجوردى به خط نستعليق نوشته شده است. (تصوير شماره 19)
در سمت شمال، مسجد يا جامع مصلى قرار دارد كه در عصر قاجار ساخته شده است.
7 ـ 2 ـ صحن باغ طوطى (شمال غربى)
بخشى از محل اين صحن قبلاً مدرسه دينى بود كه طلاب در آن مشغول تحصيل
1 ـ دائرةالمعارف بناهاى آرامگاهى، ص368
(100)
بودند. آن را ابراهيم خان فرزند امينالسلطان ساخته بود. اين مدرسه تا 1299هجرى داير بود و در سالهاى بعد تعطيل و حجرههاى آن به مقبره تبديل شد.(1) در اين مقبره بسيارى از اشراف، دولتمردان، رجال و شخصيتهاى سياسى بهخاك سپرده شدند. صحن باغ طوطى يك راهرو باريك ارتباطى با حرم به اندازه 5/4 × 5/5 متر داشته است. (تصوير شماره 20)
7 ـ 3 ـ صحن ناصرى (غربى)
اين صحن در قسمت غربى حرم قرار گرفته و از سمت شمال به باغ طوطى و از طرف غرب به مدرسه علوم دينى جديدالتأسيس و از شرق به اماكن متبركه محدود بوده است. اين صحن را از آنجهت ناصرى مىگفتند كه قبر ناصرالدين شاه در رواق آن قرار دارد. اكنون آن را صحن آيتاللّه كاشانى مىنامند. در بالاى ايوان شرقى اين صحن، كه بهطول و عرض 3×6 متر است، آيه شريفه «قل اللّهمّ مالك الملك تؤتي الملك من تشاء و...» نوشته شده است. در ميان آن آمده: «مضجع مرحوم مغفور مجاهد كبير آيتاللّه العظمى حاج سيد ابوالقاسم كاشانى قدس سره» و پس از آن آيه مباركه «يولج الليل في النهار...» نگارش شده است. (تصوير شماره 21)
7 ـ 4 ـ صحن باغچه على جان (شمال شرقى)
اين صحن در شرق امامزاده طاهر عليهالسلام قرار دارد، كه امروزه بهوسيله راهرويى مسقف به صحن عتيق وصل مىشود. در گذشته نهچندان دور اين مكان كه باغ يا باغچهاى باصفا و زيبا بود براى استراحت زائران استفاده مىشد و سقاخانهاى هم كه قبلاً در صحن عتيق مقابل ايوان آيينه قرار داشت به اين باغچه منتقل شد. پس از چندى باغچه علىجان بهعنوان مقبرهاى محل دفن اموات گرديد. (تصوير شماره 22)
1 ـ عطاردى، عبدالعظيم حسنى، مسنده و حياته، ص316
(101)
7 ـ 5 ـ صحن امامزاده حمزه (جنوبى)
صحن جنوبى، در شرق ايوان آينه حرم امامزاده حمزه عليهالسلام قرار گرفته كه بهسبب همجوارى با آن به صحن امامزاده حمزه عليهالسلام نيز معروف است.
8 ـ ايوانها
8 ـ 1 ـ ايوان شرقى
قديمىترين ايوان در مجموعه آستانه، ايوان شرقى حرم است كه آن را در 944ق بهفرمان شاه طهماسب صفوى ساختند و در 1270ق به فرمان ناصرالدين شاه توسط ميرزا آقا خان نورى آيينهكارى و تزيين شد.(1) (تصوير شماره 23)
8 ـ 2 ـ ايوان شمالى
اين ايوان در زمان قاجار و توسط ميرزا ابراهيم خان امين السلطان، صدراعظم ناصرى و فرزندش ميرزا علىاصغر خان به سال 1309ق ساخته شد. آن را بهصورت زيبايى آيينهكارى كردند، كه كتيبه زير سقف ايوان به اين موضوع اشاره دارد. ايوان شمالى، راه مدخل اصلى حرم است. بعد از ساختن اين ايوان، درِ ورودى حرم از شرق به اينجا منتقل شد.(2) ميان ايوان بزرگ شمالى و حرم، رواق كوچكى وجود دارد كه اندكى از آن با كاشىهاى معرق و با آينه تزيين شده است. شايد اينجا مكانى باشد كه قبلاً مسجد جنتسرا در آن واقع بود،(3) ميان اين رواق و مسجد زنانه، در بزرگ چوبى به تاريخ ساخت 904ق (عصر تيمورى) وجود داشته است. اين ايوان كه امروزه محل ورود زائران از سمت شمال و صحن عتيق است، 10 ستون دارد. (تصوير شماره 24)
1 - Persia, introduction byjames Morris, london, p200
2 ـ عطاردى، همان، ص314
3 ـ هدايتى، آستانه رى، 272.
(102)
9 ـ رواقها
در اطراف مرقد، چند رواق وجود دارد كه به طرز زيبايى تزيين و آيينهكارى شده است.
9 ـ 1 ـ رواق شرقى
اين رواق، كه قديمىترين رواق موجود در آستان محسوب مىشود، مربوط به عصر شاه طهماسب صفوى است و آن را در 944قمرى ساختهاند. در گذشته، درب ورودى حرم مطهر در آنجا بود و پنجرههاى قديمى مشبك آن همچنان باقى ماندهاند. پس از آنكه رواق شمالى ساخته شد، آن در را بسته و مدخل آن بهصورت مسجد و رواق زنانه درآمد،(1) كه هماكنون نيز در محل حضور و ورود بانوان است.
9 ـ 2 ـ رواق شمالى
اين رواق بين حرم مطهر و ايوان شمالى قرار دارد و اكنون راه اصلى ورود به حرم مطهر است. وسط آن نردهاى آهنى قرار دارد كه خانمها را از آقايان جدا مىسازد و بهطور مجزا آنان مىتوانند وارد حرم شوند. كتيبهاى آجرى كه قبلاً از آن سخن گفتيم و بيانگر احداث بنا به دست وزير بر كيارق عبدالملك براوستانى در عصر سلجوقى است در مدخل ورودى اين رواق قرار دارد.
9 ـ 3 ـ رواق غربى = رواق بالاسر
در قسمت غربى حرم، رواق بزرگى معبر اتصال به حرم امامزاده حمزه عليهالسلام است كه چون در بالاسر حضرت عبدالعظيم عليهالسلام واقع شده آن را رواق بالاسر مىنامند. مقبره ناصرالدين شاه در داخل همين رواق قرار دارد. از اينجا به حرم امامزاده عبدالعظيم و حمزه و نيز رواق شمالى راه دارد و معمولاً نماز جماعت در آن اقامه مىشود. چنانكه
1 ـ مصطفوى، همان، 1/157.
(103)
قبلاً اشاره شد مكان مقبره ناصرالدين شاه را مسجد هولاكو مىگفتند. ناصرالدين شاه يكى از همسران خود به نام ملكه جيران را در اين مكان به خاك سپرد و خود نيز پس از كشته شدنش در آنجا دفن شد. اين زن كه ظاهراً محبوبترينِ زنهاى ناصرالدين شاه بود، بهعلت حسادت ساير زنان، مسموم و كشته شد. شاه براى جبران مافات و تسليت روحش دستور داد تا مقبرهاى ميان حرم عبدالعظيم و امامزاده حمزه براى او بسازند و آن را تزيين و آينهكارى زيبايى كنند. چون اين اقدام ناصرالدين شاه كمكم در افواه عامه اثرى منفى گذاشت و اين سخن بر سر زبانها افتاد كه شاه يك زن را به حضرتين عبدالعظيم و حمزه ترجيح داده است، لذا ناچار شد تا آينهكارى كامل حرم و اين رواق را هم انجام دهد و راهروى ارتباطى آن دو امامزاده را نيز با گچبرىهاى بسيار زيبا تزيين كند.(1) روى قبر همسر او يك مجسمه سنگى نصب شد كه پس از انقلاب آن را به همراه سنگقبر ناصرالدينشاه برداشته و به موزه كاخ گلستان منتقل كردند.(2)
اين رواق در شمال قبر امامزاده حمزه قرار دارد و امروزه معبر ارتباط با آن مقبره است. در گذشته اين دوحرم به يكديگر ارتباط نداشت. هنگام سكونت عبدالعظيم حسنى عليهالسلام در اين محله، ايشان چنانكه در بحثهاى گذشته اشاره شد از داخل كوچهاى به زيارت اين قبر مىرفتند كه مقابل خانه او قرار داشته است. اين دوقبر كه قبلاً بين آنها كوچهاى فاصله بود، در دوران قاجار به هم متصل شد، زيرا پس از ايجاد مقبره ناصرالدين شاه، بهوسيله راهروى «بينالحرمين»، كه از جنوب حرم مطهر تا برابر ايوان آيينه حرم امامزاده حمزه امتداد دارد ارتباط برقرار گرديد. ايوان آيينه حرم امامزاده حمزه در شرق آن قرار دارد كه دربرابر آن نيز پيشايوان ستوندار اتابكى است.(3)
اما برخى نيز ارتباط اين دوبقعه را به پيشتر از آن مربوط مىدانند، يعنى در سده نهم، كه همراه با ساختمانهاى اطراف، اين دوبقعه بهصورت يك مجموعه درآمد. سند اين
1 ـ جعفر شهرى، تاريخ اجتماعى در قرن سيزدهم، تهران، مؤسسه رسا، ج5، ص434
2 ـ عطاردى، همان، ص314
3 ـ دائرةالمعارف تشيع، ج1، ص81؛ عطاردى، همان، ص313
(104)
سخن، دو كتيبه چوبى به تاريخ 848ق بر روى در منبتكارى كهنهاى است كه قبلاً ميان مسجد بالاسر و مقبره ناصرالدين شاه بود و سپس آن را در دهانه راهرويى كه به شمال ايوان امامزاده حمزه منتهى مىگردد، كارگذاشتند. در ديوار جنوبى حرم بهسمت غرب، به احتمال قوى محرابى بوده كه به دالانى مبدل شده و اكنون به ايوان بقعه امامزاده حمزه متصل مىشود.(1)
در هرحال اين رواق كه در گذشته بزرگترين و زيباترين رواقها بوده، در عصر صفويان ساخته شده و در عصر قاجار آيينهكارى و سنگ شده است. اندكى از ديوارههاى اطراف آن سنگ مرمر سياه و سفيد و سپس بقيه آينهكارى است. محراب زيبايى از كاشىهاى آينهكارى شده، اين رواق را جلوه خاصى بخشيده است. بين مسجد بالاسر و حرم عبدالعظيمحسنى عليهالسلام ، از سمت شرق، درى زيبا و منبتكارى وجود داشت كه بهدستور اعتمادالدوله و توسط ميرزا محمد حسين شيرازى به سال 1271ق ساخته شد.(2) بر بالاى اين در، پنجرههاى مشبك واقع است كه گرداگرد آن آيينهكارى است. (تصوير شماره 25)
1 ـ دائرةالمعارف بناهاى آرامگاهى، ص367
2 ـ همان، ص368
(105)
3 ـ مجموعه آستان و متعلقات آن
آستان مبارك، از ديرباز مجموعههايى را در خود جا داده كه در دورههاى مختلف روبه توسعه و تجهيز بيشتر بوده است. اين متعلقات مجموعه را مىتوان در سه محور مورد بررسى قرار داد.
الف ـ كتابخانه
براى بقعه و آرامگاه، از عصر صفويه، كتابخانهاى اختصاص يافت كه در آن كتابهاى نفيس و قرآنهاى خطى اهدايى نگهدارى و استفاده مىشد. از آن هنگام پادشاهان و رجال، قرآنهاى نفيس و ارزشمندو نيز كتابهاى خطى ذىقيمتى به اين كتابخانه تقديم كردند.
اين كتابخانه به همت توليت وقت آستان در عصر شاه طهماسب صفوى يعنى يكى از نوادگان محقق كركى بنياد نهاده شد، كه از كتابخانههاى مهم عصر خود محسوب مىگشت، زيرا قرآنها و كتابهاى نفيس اهدايى پادشاهان صفوى و ساير نسخههاى خطى مثل «منتقلة الطالبيه»، اثر ابواسماعيل ابراهيمبن طباطبا در آن نگهدارى مىشد.
شاه عباس نيز در 1037ق، 120 جلد كتاب، كه به خط و مهر خود آراسته بود وقف
(106)
كتابخانه و طلاب آستان كرد. امروزه از آنها تنها سه جلد باقى مانده است.(1) اين كتابخانه تا حدود اواخر قرن سيزدهم هجرى، يعنى اواسط عصر قاجار، بسيار غنى و ارزشمند و همه كتابها در آن متمركز بود. در اين سال ميرزا ابراهيم فرزند امينالسلطان، مدرسهاى در كنار حرم بهنام مدرسه «امينيه» ساخت و در آنجا كتابخانهاى هم داير كرد كه مدرسه و كتابخانه هردو تعطيل شدند. از آن پس كتابهاى آن در دست اشخاص و مكانهاى ديگر پراكنده شد و كتابخانه از رونق افتاد. كسى از وجود چنين كتابخانهاى تا سال 1324ش اطلاع نداشت. در آن سال يكى از كاركنان آستان، يعنى مرحوم شيخ جواد مؤذنى به وجود كتابخانه قبلى پى برد و در اين مورد با توليت وقت، مرحوم حاج سيد احمد هدايتى، كه خود فردى عالم و علاقهمند به علم و ادب بود مشورت كرد. ايشان نيز نامبرده را به اتفاق فرزند خود، يعنى دكتر محمدعلى هدايتى، كه پس از پدر به توليت آستان رسيد، مأمور تأسيس كتابخانه كرد. با خريد ششصد جلد كتاب از كتب مرحوم نظرپاك، يكى از استادان مدرسه سپهسالار، در ضلع شرقى صحن امامزاده حمزه، در تيرماه همان سال كتابخانه احداث و مرحوم مؤذنى ازسوى توليت به رياست آن كتابخانه منسوب شد. از آن هنگام توجه بيشترى به كتابخانه مبذول و كتابهاى نفيس و ارزشمندى به آن اهدا و بر تعداد كتابهاى آن همواره افزوده شد. مرحوم مؤذنى پنجاه سال در كتابخانه انجام وظيفه كرد و در اين راه تلاشى بىوقفه بهعمل آورد. كتابهاى آنجا را طبقهبندى كرد و سرانجام در اسفند 1371ش از دنيا رفت. پس از او فرزندش حسين مؤذنى بهعنوان مدير، ادامهدهنده راه پدر شد، كه اكنون نيز مديريت اين گنجينه ارزشمند را برعهده دارد. در 1339ش كه ساختمان كتابخانه گنجايش كتابهاى موجود را نداشت، يكى از افسران ارتش بهنام سرتيپ محمد ميمند، در ضلع جنوبى صحن امامزاده حمزه، ساختمانى دوطبقه در چهارصد متر مربع بهعنوان مدرسه بنا كرد و پس از آن كه مدير كتابخانه محل كتابخانه را به وى گوشزد كرد، او نيز محل مدرسه را بهعنوان
1 ـ عطاردى، همان، ص324
(107)
كتابخانه تقديم آستان كرد.(1) در 1340ش كتابخانه به آن محل انتقال يافت و در سيزدهم رجب آن سال طى جشنى باشكوه، محل كتابخانه افتتاح گرديد. امروز اين كتابخانه بيشاز ششهزار جلد كتاب را در خود جا داده است. پس از انقلاب بهعلت كثرت كتابهاى موجود، آن مكان گنجايش كتابهاى بيشترى را نداشت و رو بهتعطيلى رفت تا اينكه در زمان توليت جديد كه در فصل بعد به آن خواهيم پرداخت مناسبى در داخل دانشكده علوم حديث، كتابخانه جديدى ساخته شد كه بزودى به آن مكان منتقل خواهد شد. (تصوير شماره 26)
قرآنهاى خطى و نفيس
در آستان، قرآنهاى بسيار نفيس و ارزشمندى قرار دارد كه از سوى پادشاهان صفوى و قاجار اهدا و وقف شده است.
قديمىترين قرآن و نفيسترين آن از سوى شاه طهماسب تقديم آستان شد. اين قرآن تاريخ كتابت 940ق، يعنى يازدهمين سال سلطنت وى را برخود دارد، كه آن را به هنگام تشكيل گنجينه قرآن در موزه ايران باستان به آن مكان انتقال دادند. مشخصات اين قرآن عبارت است از:
خط متن، نسخ كتابت، سه سطر اول، وسط و آخر هر صفحه، خط ثلث بسيار زيبا بدون شماره با تحرير 940ق، كاغذ سمرقندى، جدول زريندار، جلد سوخته معرق طلاپوش لولادار (قرن يازدهم)، شماره صفحهها 1004، هر صفحه 11 سطر، قطع وزيرى بزرگ به اندازه 20 × 31س.(2) همچنين فرامين شاه طهماسب و ساير سلاطين صفوى نيز در اين كتابخانه نگهدارى مىشود.
1 ـ عطاردى، همان، ص322
2 ـ شهابى، همان، 71 به نقل از مهدى بيانى، فهرست راهنماى گنجينه موزه ايران باستان، مصطفوى، آستانه حضرت عبدالعظيم، 21.
(108)
ب ـ مدرسه و حوزه علميه
از ديرباز در جوار مقبره عبدالعظيمحسنى، براى تحصيل طلاب مدرسههايى ساخته شده بود كه قديمىترين آن به عصر صفويه برمىگردد. اين مدارس عبارتند از:
1 ـ مدرسه علميه برهان
در قسمت شمالى صحن بزرگ (عتيق) و پشت مسجد جامع آن صحن قرار داشت كه قديمىترين مدارس دينى و همواره فعال بود. تاريخ بناى آن روشن نيست ولى كتيبه سنگى كه در مدخل مدرسه از سمت بازار بر ديوار نصب شده، از مرمت آن در زمان آقامحمدخان قاجار خبر مىدهد. تاريخ تعمير و مرمت 1206ق و بانى آن مهدى قلىخان بوده است.
اين مدرسه بعدها رو به ويرانى نهاد تا آنكه شيخ علىاكبر برهان به تعمير و بازسازى آن همت گماشت. مرحوم برهان امامجماعت مسجد ميرزاده، از افراد نيكوكارى بود كه مدارس و مساجد زيادى ساخته است. او با كمك افراد خيّر، ساختمان كهنه را خراب و بازسازى كرد. بناى آن در 1362ق به پايان رسيد. در اين مكان طلاب بسيارى مشغول تحصيل و استادان بنامى مثل شيخ محمدرضا بروجردى، مصحح نهجالبلاغه شرح ابنهيثم تدريس كردهاند.(1) اين مدرسه زيرنظر آستان اداره مىشد و چنان كه در فصلهاى بعد خواهيم گفت ساختمان جديدى به جاى آن احداث كردهاند.
2 ـ مدرسه علميه امينيّه
يك مدرسه نيز در غرب صحن شمالى توسط ميرزا ابراهيمخان، فرزند امينالسلطان صدراعظم ناصرالدين شاه ساخته شد.(2) كه طلاب زيادى در آن مشغول
1 ـ عطاردى، همان، ص326
2 ـ اعتمادالسلطنه، المآثر و الآثار، ج1، ص114
(109)
تحصيل بودند. داخل مدرسه كتابخانهاى وجود داشت و نسخهاى خطى از تفسير مجمعالبيان كه توسط امينالسلطان وقف مدرسه شده بود، در آن نگهدارى مىشد. در اواخر عصر قاجار اين مدرسه كه تا 1299ق داير بود. كمكم از رونق افتاد و رو به خرابى رفت. و حجرههاى آن تبديل به مقبرههاى خانوادگى شد. پس از آنكه ديوارهاى حجرهها را خراب كردند آنجا به يك قبرستان عمومى تبديل شد. صحن باغ طوطى، همان مكان مدرسه امينيه است.
ج ـ مسجد جامع (عتيق)
در مجاورت صحن (عتيق)، يعنى صحن شمالى، مسجدى ساختند كه از طرف جنوب به صحن، از شمال به مدرسه علميه برهان و از غرب به بازار مرتبط مىشد. اين مسجد كه تاريخ احداث آن روشن نيست، در 1243ق توسط سرتيپ محمد يوسف خان نورى تعمير شده است. اين تاريخ و نام بر لچكىهاى طرفين مسجد ديده مىشود. مسجد داراى دوطبقه رويين براى استفاده در تابستان و زيرين براى استفاده در زمستان است و ديوارهاى آن با كاشىهاى رنگى پوشيده شده است. برخى از آگاهان محلى اظهار مىدارند قبل از ساختمان صحن در زمان قاجار، بين مسجد و بقعه حضرت عبدالعظيم كوچهاى فاصله بود و قسمت وسط مسجد كه اكنون با پنجرههاى مشبك پوشيده شده راهروى مدرسه بوده و طرفين آن را شبستان تشكيل مىداده است. پس از احداث صحن، كوچه نيز به صحن و راهروى مدرسه به مسجد ملحق و دوشبستان نيز به هم متصل شد. آنگاه راهروى مدرسه را بستند و در ديگرى از طرف بازار براى آن باز كردند. (تصوير شماره 27)
د ـ موزه
از ديرهنگام، بهسبب تقديم هداياى فراوان از سوى پادشاهان و حكمرانان، اشيا و لوازم نفيسى در اين آستان گردآورى مىشد كه براى حفاظت از آن موزهاى ساختند و
(110)
در آن نگهدارى كردند. براى نخستين بار شاه طهماسب دستور داد تا محلى مناسب براى خزانه جديد بيابند. اين موضوع در فرمان سال 950ق عنوان گشته بود.(1) از آثارى كه امروزه در موزه نگهدارى مىشود مىتوان به دو درِ منبتكارى كهن از عصر شاه اسماعيل اول صفوى اشاره كرد كه قبلاً در مدخل مسجد زنانه فعلى (در مشرق) نصب بود.(2) همچنين يك درِ منبتكارى ديگر كه داراى دو كتيبه با تاريخ 848ق بوده و در مسجد هولاكو قرار داشت،(3) همراه پنجرهاى نفيس از كاشى كه از آثار عصر ناصرى است و قبلاً بر فراز درِ ميانى ايوان بزرگ شمالى نصب بوده است(4) را به آن مكان منتقل كردند. از ديگر آثار نسبتاً قابل توجه موزه حضرت، غير از قرآنها و شمعدانها و پردههاى نقاشى، فرشهاى متعدد و مىتوان از يك جفت پرده ماهوت مشكى با گل و بوته گلابتوندوزى با اشعارى كه در حاشيه آنها مرواريددوزى شده اشاره كرد. اين پرده توسط عزتالدوله همسر ناصرالدينشاه براساس اين بيت اهدا شده است:
|
يگانه گوهر تابنده عزتالدوله
|
كه با شه آمده از يك طرف چو در يتيم
|
كارهاى مرواريددوزى و گلابتون آن توسط فاطمه خاتون انجام شده است.(5)
1 ـ هدايتى، همان، 79.
2 ـ همان، 26.
3 ـ مصطفوى، همان 1/56.
4 ـ مصطفوى، همان، 1/160.
5 ـ نشريه انجمن آثار ملى، 87
(111)
(112)
توليت آستان (از ابتدا تا انقلاب اسلامى)
فصل چهارم:
توليت آستان
(از ابتدا تا انقلاب اسلامى)
(113)
(114)
توليت آستان (از ابتدا تا انقلاب اسلامى)
از هنگامى كه مقبره و آستانهاى براى عبدالعظيم حسنى عليهالسلام و دو امامزاده بزرگوار ديگر ايجاد شد، براى نگهدارى، بازسازى و صيانت از اموال موقوفى و نيز ارايه خدمات به زائران و دوستداران آنان، در اعصار آلبويه و سلاجقه، از ميان علويان و نقيبان رى، متوليان و خادمان و كليددارانى انتخاب مىشدند. آنان از سوى همان كسانى كه موقوفهاى براى آستان مقدس قرار مىدادند، تعيين و به نمايندگى ايشان به اين امر مىپرداختند. به عبارتى ديگر، از سوى پادشاهان و اميران براى اين منصب حكمى دريافت نمىداشتند، لذا به اينسبب تا قبل از دوران صفويه، كه رسم بر آن شد تا متوليان بقاع و اماكن متبركه از سوى شاه احكامى را در آن خصوص دريافت دارند، ما نامهاى روشنى از متوليان اين مكان، جز چند نفر در متون سراغ نداريم. اگرچه برخى پنداشتهاند كه توليت رسمى آستان از دوران صفويه و براساس فرمان طهماسب اول است، اما بايد گفت اين مقام و منصب از همان عصر آل بويه و سلاجقه بهطور رسمى وجود داشته و كسانى آن را در خاندان خود بهطور موروثى حفظ مىكردهاند.
الف ـ توليت آستان از عصرسلجوقيان تا عصرصفوى (دورانشاه طهماسب)
1 ـ سيد شرفالدين محمد بن على
سيد شرفالدين محمد، قديمىترين نامى است كه از متوليان امامزاده عبدالعظيم در متون ذكر شده است. نام او در فرمان شاهطهماسب بهعنوان مقام توليت در عصر طغرل
(115)
سلجوقى آمده است. فرمانى به تاريخ 961 هجرى از سوى طهماسب براى برخى از علما جهت تعيين و تحقيق اوقاف آستان و شروط واقفان و متولى و خدام آن صادر شده است تا به اين امر بپردازند، تحقيق و بررسى چنين نتيجه داد كه بيشتر رقبات موقوفه را سيد شرفالدين، كه خود از متوليان بوده وقف كرده و توليت را به خود و اولادش اختصاص داده است. برخى ديگر از موقوفات را هم كه ديگران وقف كردهاند توليت آن را به سيد مذكور يا به پسر او، سيد عليشاه سپردهاند.
در فرمان شاه طهماسب آمده است كه مزرعه مباركآباد غار معروف به «خيرآباد» رى را طغرل سلجوقى وقف كرده و توليت آن را به سيد شرفالدين داده است. اين مزرعه همان مكان دفن اين سه امامزاده و اطراف آن است كه در بخش موقوفات حرم تشريح خواهد شد. بنابراين سيد شرفالدين، معاصر اين پادشاه سلجوقى و نيز المسترشد باللّه، خليفه عباسى بوده كه در سال 529ق از دنيا رفته است. تولد سيد شرفالدين را 504ق ذكر كردهاند. سلسله نسب او بدين گونه به عبداللّه باهر فرزند امام سجاد عليهالسلام مىرسد، شرفالدين محمد بن على بن محمد بن احمد بن محمد بن اسماعيل بن محمد ارقط بن عبداللّه بن باهر بن سجاد عليهالسلام .(1)
او ممدوح خاقانى شاعر مشهور و بدرالدين قوامى رازى از معاصران خود بوده و خاقانى در مورد او چنين سروده است:
«در ستايش امام شرفالدين محمد بن مطهر علوى»
|
اين قدر و صفا كه خاطرم راست
|
از خدمت سيد اجل خاست
|
|
ذوالفضل محمد مطهر
|
آن عرق محمد پيمبر
|
|
دين را شرف است و شرع را فخر
|
بل سيد شرع و دين لافخر
|
قوامى رازى كه از شعراى بنام نيمه اول قرن ششم هجرى است، چهار قصيده در مدح سيد شرفالدين ساخته كه نخستين آن در 45 بيت و مطلع آن چنين است:
1 ـ قوامى رازى، ديوان، تصحيح جلالالدين محدث ارموى، 193
(116)
|
از دست برده از همه خوبان به دلبرى
|
وز دستبرد تو شده مردان زدل برى
|
تا آنجا كه گويد:
|
فخر زمانه تاج الاسلام صدر دهر
|
خورشيد شرع ذوالحسبين اصل مهترى
|
|
بوالقاسم اجل شرف الدين مرتضى
|
كو را عنايت ازلى داد ياورى
|
دومين قصيده او داراى 76 بيت با اين مطلع است:
|
داراى آسمان و زمين كردگار ماست
|
آن حى لايموت كه جاويد پادشاست
|
تا آنجا كه:
|
تا صاحب الزمان برسيدن به كار دين
|
اولىترين كس شرفالدين مرتضاست
|
قصيده سوم با هشتاد بيت، مطلع آن چنين است:
|
چهار دار امام اى پسر ولى سه چهار
|
كزين دوازده يابى بهشت و جنت و نار
|
تا آنجا كه:
|
نقيب آل محمد سلاله نبوى
|
مجال گوهر سلجوق و فخر آل و تبار
|
|
تو از نژاد امامان و پادشاهان
|
كراست اين درج و رتبت از صغار و كبار
|
قصيده چهارم با هشتاد بيت كه در آن به مدح على عليهالسلام و يازده فرزند او و نيز مدح نقيب النقباى رى شرفالدين مرتضى پرداخته است.(1)
عبدالجليل قزوينى رازى از متكلمان شيعى قرن ششم در كتاب خويش از سيد شرفالدين محمد بن على مرتضى با اعزاز و اكرام بهعنوان رئيس نقبا و سادات رى ياد مىكند.(2)
1 ـ همان، صص39 ـ 42؛ 73 ـ 77؛ 125 ـ 146
2 ـ بنگريد: بعض مثالب النواصب في نقض بعض فضائح الروافض، صص3، 48، 437.
(117)
2 ـ سيد علىشاه
عزالدين ابوالقاسم فرزند سيد شرفالدين محمد است كه پس از او به توليت آستان رسيد. از او تنها نامى در مورخ 961 ق . طهماسب موجود است.
3 ـ امير عنايت اللّه
امير عنايتاللّه متولى مزار امامزاده عاليقدر سيدعبدالعظيم در شهر رى بوده است و پيش از توليت نيز شعر مىگفت؛ اين رباعى از اوست:
|
اى دل طلب وصال جانان نكنى
|
تا محنت هجر برخود آسان نكنى
|
|
تا پا ننهى ز ورطه عقل برون
|
سرمنزل خويش كوى جانان نكنى(1) 4 ـ امير خليلاللّه
سيد شرفالدين امير خليلاللّه برادر امير عنايتاللّه، پس از برادر به توليت آستانه رسيد. او كه در دوران طهماسب به سال 971ق از دنيا رفت، توليتش در ابتداى آن عصر به فرزندش منتقل شده بود. نام او در فرمان 961ق شاه طهماسب بهعنوان توليت سابق ياد شده است. او را پس از فوت در صحن باغ طوطى بهخاك سپردند. برسنگ مزارش چنين ثبت شده است.
«مضجع شريف سيد جليل و عالم نبيل السيد شرفالدين امير خليلاللّه رضواناللّه عليه متولى آستانه مقدسه حضرت عبدالعظيم عليهالسلام كه در زمان دولت عليه و دودمان مصطفوى شاه طهماسب صفوى اناراللّه برهانه در سال 971ق دعوت حق را لبيك اجابت گفتند».
|
|
1 ـ سام ميرزاى صفوى، تذكره تحفه سامى، ص 41.
|
|
(118)
5 ـ امير هدايتاللّه
وى برادر امير خليلاللّه و امير عنايتاللّه است. او از سادات و نقباى رى بود و نيز گاهى با تخلص عظيم شعر مىگفت. اين بيت از اوست:
|
از سركويش مراد نبود هواى پاى گل
|
بىگل رويش كجا باشد مرا پرواى گل(1) در زمان شاه طهماسب نام وى به عنوان توليت ديده نمىشود. ممكن است وى در كنار برادرانش به اين امر مشغول بوده است.
6 ـ نظامالدين علىشاه
نظامالدين علىشاه فرزند امير عنايتاللّه پس از وفات پدر در حدود موقوفات و وظايف او به توليت آستان رسيد. در كنار او نيز پسرعمويش امير حسامالدين ابراهيم پس از فوت پدرش خليلاللّه وظايف و موقوفات مقرره تحت نظارت پدر خود را به ارث برد. نام اين دو، بهعنوان وارثان توليت از پدرانشان در فرمان شاهطهماسب بهسال 961 آمده و مورد تأييد قرار گرفته است.(2) نظامالدين علىشاه نيز اهل شعر و ادب بود. اين مطلع از اوست:
|
ساقى چه دهى جام ناب به دستم
|
كاز جام مى عشق بتان بىخود و مستم(3) 7 ـ امير حسامالدين ابراهيم
پس از پدرش امير خليلاللّه، در محدوده وظايف مقرره پدر، توليت آستان را در كنار پسرعمويش نظامالدين علىشاه به ارث برد.
|
|
1 ـ همان، 44
|
|
2 ـ هدايتى، همان، 44
|
|
3 ـ سام ميرزا صفوى، همان، 66
|
|
(119)
8 ـ امير نوراللّه
پس از برادرش نظامالدين علىشاه از متوليان آستان گرديد. نام امير نوراللّه فرزند امير عنايتاللّه در تحفه سامى ديده مىشود. او طبع شعر نيز داشت، اما اشعارى از او ثبت نشده است.(1)
9 ـ امير مجدالدين
فرزند امير حسامالدين ابراهيم و نوه نظام الدين على بود كه پس از پدر براساس وقفنامه زينتبيگم دختر شاه طهماسب به سال 997ق توليت موقوفات آستان از جمله مزرعه خوارذيل در بلوك غار رى را به ارث برد. براساس آن وقفنامه، اين توليت نسلاً بعد نسل به فرزندانش منتقل خواهد شد.(2)
ب ـ توليت آستان از عصر صفوى (شاه طهماسب) تا عصر قاجار
10 ـ سيد حسين خاتمالمجتهدين
خاندان و نوادگان خاتم المجتهدين مير سيد حسين ملقب به خاتمالمجتهدين، از ديگر خاندانهايى هستند كه توليت آستان از عصر صفوى تا پايان قاجار و نيز پهلوى به توارث در اختيار آنان قرار داشته است. او از اين طريق به امام صادق عليهالسلام نسب مىرساند: «سيد حسين بن ابوالحسن بن الحسين بن جعفر المكى بن الحسين بن على بن عبداللّه بن مفضل بن احمد بن جعفر بن محفوظ بن حسين بن عدنان بن جعفر بن محمد بن حسين بن على الخارص بن محمد الديباج بن جعفر بن محمد الصادق عليهالسلام ».(3)
مير سيد حسين كه از علماى بزرگ جبل عامل و نوه دخترى شيخ عبدالعال كركى
1 ـ همان، ص42
2 ـ هدايتى، همان، ص44
3 ـ بنگريد: سيد شهاب الدين مرعشى نجفى، شجرات آل رسولاللّه.
(120)
بود در زمان شاه اسماعيل صفوى بهمنظور زيارت امامرضا عليهالسلام به ايران آمد و مورد لطف و اكرام شاه اسماعيل قرار گرفت. ميرسيدحسين كه در اين هنگام براثر تمايل شاهصفوى در ايران ساكن شد، در عصر شاه طهماسب، پس از ازدواج با دختر محقق كركى از علماى شيعه عصر صفوى مسؤوليتهايى را در دستگاه حكومتى از جمله امور شرعى اردوى شاهطهماسب برعهده گرفت. پس از چندى شاه او را به توليت آستان عبدالعظيم، حضرت معصومه و نيز احمد بن موسى شاهچراغ و امامزاده حسين در قزوين منصوب كرد.(1)
او مدتى را در قزوين ساكن شد و سپس با سمت شيخالاسلامى به اردبيل رفت.(2) مير سيدحسين از علماى اهل فضل و مورد اعتماد قاطبه علماى ايران و شاهان وقت صفوى بود، بهگونهاى كه او را پس از فوت محقق كركى بهعنوان جانشين وى مىدانستند. وى تأليفات متعددى نيز داشت كه نام آنها در منابع مضبوط است.(3) ميرسيدحسين در سال 1002هجرى در اردبيل از دنيا رفت به هنگام فوت، شاه عباس بر جنازه او نماز خواند و جنازه او نيز به عتبات منتقل شد.
از ازدواج او با دختر محقق كركى پنج فرزند پسر و يك دختر باقى ماند. چهار فرزند پس از او هريك مناصب پدر را به ارث بردند: 1 ـ ميرزا حبيباللّه متولى آستان حضرت عبدالعظيم شد؛ 2 ـ ميرسيد محمد به قضاوت اردو و لشكريان گماشته شد كه نوهاش ميرزا ابراهيم به توليت آستانه عبدالعظيم رسيد؛ 3 ـ شيخ ميرزا عبدالعال كه از طرف شاه طهماسب شيخالاسلام قزوين شد؛ 4 ـ ميرسيداحمد به توليت مزار شيخ صفىالدين اردبيلى رسيد.(4)
1 ـ مدرسى، ريحانة الادب في تراجم المعروفين بالكنية او اللقب، ج2، ص44؛ عطاردى، همان، ص322
2 ـ هدايتى، همان، صص40 ـ 41
3 ـ هدايتى، همانجا.
4 ـ اسكندربيك منشى تركمان، عالمآراى عباسى، ص145؛ مدرسى، همان، ج3، ص449
(121)
فرزندان و نوادگان و اعقاب ميرسيدحسين از قرن دهم تا اواخر قرن چهاردهم هجرى همچنان پىدرپى متولى و سرپرست آستان عبدالعظيمحسنى بودهاند. توليت آستان حدود 450 سال در اين خاندان تا قبل از انقلاب قرار داشت كه آخرين آنها محمد على هدايتى بود.
11 ـ ميرزا حبيباللّه
وى فرزند ارشد ميرسيدحسين خاتمالمجتهدين بود كه از طرف شاهعباس پس از مرگ پدر به توليت آستان رسيد. برادر او مير سيد محمد كه فرزند دوم بود، به تصدى امور شرعيه اردوى شاهانه منصوب و فرزندان او هريك متولى امامزادهاى شدند، از جمله ميرسيد مرتضى توليت مزار شاه نعمتاللّه ولى در ماهان، ميرزاآقايى كه فرزندان دخترىاش توليت شاهچراغ را تا عصر پهلوى برعهده داشتند و ديگرى ميرزا نظامالدين على است كه فرزندش ميرزا ابراهيم متولى بقعه حضرت عبدالعظيم گشت.(1)
12 ـ ميرزا ابراهيم شيخ الاسلام
او نوه ميرسيدحسين، خاتمالمجتهدى و فرزند نظامالدين على بن مير سيدمحمد بود وپس از عمويش به توليت آستانه رسيد. وى توليت را در فرزندانش به ارث گذاشت.
13 ـ ميرزا محمد على الحسينى
ميرزا محمد على ملقب به صدرالممالك فرزند محمد حسين عضدالممالك بن بهاءالدين بن كمالالدين بن عبدالعال بن ميرسيد حسين خاتمالمجتهدين،(2) از نوادگان آن مرحوم از نسل شيخ عبدالعال، از ديگر متوليان آستان در عصر نادرى بود. پدرش
1 ـ هدايتى، همان، ص37
2 ـ هدايتى، همان، ص38
(122)
عضدالملك رياست و صدارت ديوانخانه عدليه وقت در عصر شاهعباس را برعهده داشت. در فرمان شاهعباس به سال 1033ق به صدارت وى اشاره شده است. در دو فرمان ديگر از شاه طهماسب دوم به سال 1140 و 1143ق اين توليت ابقاء شده است. اشرف افغان نيز پساز فتح اصفهان و سقوط صفويه براساس فرمانى به توليت او صحه گذاشت.(1)
ج ـ توليت آستان از عصر قاجار تا انقلاب اسلامى
14 ـ ميرسيد على الحسينى
ميرسيدعلى فرزند عبدالخالق بن ميرزا نظامالدين على نواده ميرسيدحسين خاتمالمجتهدين، متولى آستانه در عصر قاجار بود. بر اساس وقفنامه ميرزا شفيع صدراعظم به سال 1222ق توليت بلوك غار به او و فرزندانش نيز واگذار شده است. او را پس از فوت به نجف اشرف منتقل ساختند و در مقبره خانوادگى معروف به مقبره شاه عبدالعظيمىها در وادىالسلام بهخاك سپردند.
15 ـ ميرزا ابوالحسن متولى باشى
براساس وقفنامهاى از سوى امير سليمان خان قاجار به تاريخ ذىقعده 1274ق موقوفات ذكر شده از جمله قنات مقصودآباد به ميرزا ابوالحسن فرزند ميرزا سيد على واگذار شده كه نسل در نسل به اعقاب او مىرسد.(2) وى همزمان در كنار پدر به اين مسئوليت گماشته شد. فرمانى ديگر از ناصرالدين شاه به تاريخ 1279ق در خصوص توليت وى در موزه آستان وجود دارد.
1 ـ همان، ص36
2 ـ همانجا.
(123)
16 ـ ميرزا سيد على (ميرزابزرگ)
وى فرزند ابوالحسن متولىباشى است. او پس از پدر به توليت آستان رسيد. پس از فوت او را در مقبره شاه عبدالعظيمىها در نجف به خاك سپردند.
بر سنگ مزارش مىخوانيم: «قد ارتحل من دار الفناء الى دارالبقاء السيد الجليل و المجر النبيل المتولى لبقعة حضرت عبدالعظيم عليهالسلام ميرسيد على الحسينى طابثراه عام 1271ق».(1) به توليت او در عصر قاجار براساس فرمانى از سوى محمدشاه به سال 1260ق اشاره شده است. اين فرمان درخصوص واگذارى زرگنده به سفارت روس است.(2)
17 ـ ابوالحسن آقامير (متولىباشى)
وى فرزند ميرزا سيد على است كه با 9 واسطه به ميرسيد حسين خاتمالمجتهدين سرسلسله اين خاندان مىرسد، بدين طريق: «ابوالحسن بن ميرزاسيد على بن ابوالحسن ابن ميرزا سيد على بن ميرزا عبدالخالق بن ميرزا نظام الدين بن ميرزا مجدالدين بن ميرزا ابراهيم بن نظامالدين على بن سيد محمد بن ميرحسين خاتمالمجتهدين».(3) مرقد او در گوشه جنوب غربى صحن امامزاده حمزه است. برمزارش چنين نگاشتهاند: «هذاالمرقد و مضجع روحانى مرحمت و غفرانپناه جنت و رضوان جايگاه سلاله دودمان مصطفوى و سلسله مرتضوى سلالةالاعاظم و الاقافم مرحوم مغفور جناب آقاميرزا ابوالحسن مشهور به آقامير متولى سركار فيضآثار حضرت عبدالعظيم عليه آلافالتحية و التسليم خلف مرحمت و غفرانپناه آقاميرزا سيد على متولىباشى طابثراهما و جعلالجنة مأواهما و حشرهما اللّه مع اجدادهما الطيبين الطاهرين».
1 ـ هدايتى، همان، ص36
2 ـ همانجا.
3 ـ هدايتى، همان، بهنقل از شجرات آل رسولاللّه، سيد شهابالدين نجفى مرعشى.
(124)
در عصر قاجار در آستانه مسؤوليتها و مناصب متعددى پديد آمد كه مسؤولان آن عبارت بودند از:
1 ـ ميرزا اسماعيلخان امينالملكخازن مهر مقدس
2 ـ اميرزاده حسينقلىخانناظمالتوليه و نايبالحكومه
3 ـ آقا سيد حسنفراشباشى
4 ـ حاجى ميرزا عبدالكريمصور الحفاظ
5 ـ ميرزا عيسىناظر
6 ـ ميرزا حبيباللّهكليددار
7 ـ ميرزا عبدالحسينسركشيك
8 ـ ميرزاباقرسركشيك
9 ـ ميرزا بزرگفراش ضريح مطهر
10 ـ ميرزا كاظممستوفى
11 ـ ميرزا ولىمنشىباشى
12 ـ حاجى آقا محمدتحويلدار نقد و جنس
13 ـ ميرزا حسينسررشتهدار
14 ـ خدامبيست و پنج نفر
15 ـ قراءبيست نفر
16 ـ گلابدارپانزده نفر
17 ـ مؤذن و چراغچىپانزدهنفر(1)
18 ـ جناب مخبرالملكرئيس كل(2)
1 ـ اعتمادالسلطنه، المآثر و الآثار، ج1، ص392
2 ـ همان، ج1، ص405
(125)
در عصر پهلوى اول و دوم، سه تن از خاندان مير سيدحسين خاتم المجتهدين توليت آستان را يكى پس از ديگرى بر عهده گرفتند.
18 ـ ميرزا هدايتاللّه
وى فرزند ابوالحسن آقامير بود كه پس از پدر در عصر پهلوى اول توليت آستانه را برعهده گرفت. اسناد و مدارك و وقفنامههاى خاندان ميرسيد حسين مجتهد در اختيار او بود كه آنها را به فرزندش احمد منتقل ساخت.
19 ـ سيد احمد هدايتى
فرزند ميرزا هدايتاللّه بود كه نام خانوادگى هدايتى را براى خود انتخاب كرد. او پس از پدر در عصر پهلوى دوم به توليت آستانه رسيد.
20 ـ محمدعلى هدايتى
محمدعلى فرزند سيد احمد، آخرين متولى بازمانده از خاندان مير سيدحسين خاتمالمجتهدين بود. او در اواخر عصر پهلوى دوم پس از فوت پدر، منصب توليت را برعهده گرفت. اسناد و مداركى كه از آن خاندان نزد پدرش مرحوم احمد هدايتى بود و به او سپرده شد، همه آنها با اهتمام وى تحت مجموعهاى باعنوان «آستانه رى» بهچاپ رسيد كه يكى از منابع مهم نوشتار حاضر است. در 1346ش دولت كليه متوليان و متصديان بقاع متبركه و تعدادى از مساجد معروف ايران را كه توليت آنها در دست خاندانهاى كهن بهطور موروثى بود از كار بركنار كرد. در اين هنگام توليت حضرت عبدالعظيم نيز به همان وضعيت دچار شد. از آن هنگام تا ظهور انقلاب اسلامى اداره اوقاف رسماً آستان را دراختيار گرفت و كارگزاران سابق را بركنار كرد.
(126)
سلسله نسب ميرسيد حسين خاتم المجتهدين
(توليت آستان در عصر صفوى)
امام جعفر صادق
محمّد الديباج
على الخارص
حسين
محمّد الحور
جعفر
عدنان
حسين
محفوظ
جعفر
احمد
مقضل
عبداللّه
على
حسين
جعفر المكّى
حسين
حسن
ميرحسين خاتم المجتهدين
(127)
ميرحسين خاتم المجتهدين
1 ـ ميرزا حبيباللّه 2 ـ سيّد محمّد 3 ـ شيخ عبدالعال 4 ـ ميرسيّد احمد
1 ـ ميرسيّد مرتضى 2 ـ ميرزا آقايى 3 ـ نظام الدين على كمال الدين
|
|
ميرزا ابراهيم
مجد الدين
نظام الدين
عبدالخالق
ميرسيد على حسينى
ابوالحسن متولى باشى
سيدعلى (ميرزا بزرگ)
ابوالحسن اقا مير
هدايت اللّه
احمد هدايتى
محمّدعلى هدايتى
|
بهاء الدين
محمّدحسين عضدالممالك
محمّدعلى صدرالممالك
|
(128)
د ـ توليت آستان پس از انقلاب اسلامى
پس از پيروزى انقلاب اسلامى، حضرت امام خمينى قدسسره براى اداره آستان تصميم گرفتند مديريت آن را به هيأت امنايى بسپارند و اين هيأت تا تعيين توليت جديد، مسؤوليت اداره استان را بر عهده گيرد. به گفته حجةالاسلام والمسلمين غيورى ، كه در آن هنگام نماينده حضرت امام قدسسره در شهر رى بود، بر اساس فرمايش و خواست معظّمله، چند نفر از معتبرين و معتمدين محلّى از جمله حاج قنبر كريمى، حجةالاسلام والمسلمين رفيعى (امام جمعه رى كه هنوز منصوب نشده بود) و حاج حسن پورمختارى به عنوان هيأت امنا و نيز آقاى شيخ احمد مولايى كه توليت آستانه حضرت معصومه را بر عهده داشت، به عنوان توليت آستان عبدالعظيم حسنى عليهالسلام به امام پيشنهاد شد.
حضرت امام قدسسره نيز در مورّخ 5/1/58، طىّ نامهاى خطاب به آقاى مولايى، چنين فرمودند:
باسمه تعالى
«جناب حجّةالاسلام آقاى شيخ احمد مولايى دامت افاضاته، لازم است جنابعالى براى تنظيم امور آستانه مقدسه حضرت عبدالعظيم عليهالسلام و بقاع متبركه همجوار بدانجا برويد و با همكارى مشورت آقايانى كه خودتان صلاح مىدانيد، هيأتى را به عنوان سرپرستى آنجا به طور موقّت انتخاب و تعيين نماييد تا تكليف قطعى انشاء اللّه بعدا معلوم شود.»
روح اللّه الموسوى الخمينى
5/1/58
اگر چه در اين حكم به صراحت ، به عنوان توليت براى ايشان اشارهاى نشده است امّا وى به عنوان مديريت موقّت كار خود را بلافاصله با تشكيل هيأت امنايى متشكّل از آقايان سيدعلى غيورى، حاج حسن پورمختارى، حاج قنبر كريمى، باقر رفيعى و نيز محمّدعلى هدايتى كه قبل از انقلاب توليت آستان را بر عهده داشت آغاز كرد. جلسات هفتگى هيأت امنا براى اداره آستان به طور مرتّب تشكيل مىشد. دوران مديريت آقاى
(129)
مولايى از سال 58 تا 68 ادامه يافت. در اين دوران اقدامات زير انجام شد:
1 ـ احداث قرض الحسنه
براى رفع نيازمندىهاى نيازمندان، صندوق قرضالحسنهاى به همّت آقاى غيورى از هيأت امنا و نيز امام جمعه شهر رى در 1361ش تأسيس شد. اگر چه سرمايه اين قرض الحسنه چندان چشمگير نبود امّا با پرداخت وامهايى نياز نيازمندان را برطرف مىكرد.
2 ـ احداث درمانگاه عمومى
براى ارايه خدمات پزشكى به كاركنان آستان و نيز زائران، يك درمانگاه كوچك عمومى در جوار حرم حضرت عبدالعظيم در سال 1361ش تأسيس شد. اين درمانگاه فاقد امكانات پيشرفته و تخصصى بود. چنانكه در فصل بعدى اشاره خواهيم كرد، به هنگام اجراى طرح توسعه آستان در دوران توليت جناب آقاى محمّدى رىشهرى، اين درمانگاه به محلّ بزرگترى واقع در نزديكى چشمه على انتقال يافت. و در سال 1369 بخشهاى تخصصى آن آغاز به كار كرد. در داخل مجموعه آستان نيز يك دارالشفاى جديد ساخته شد.
3 ـ برداشتن ديوار صحن باغ طوطى
ديوارى كه در سمت جنوب صحن باغ طوطى قرار داشت براى توسعه فضاى تردد زائران برداشته شد.
4 ـ حوزه علميه حضرت عبدالعظيم حسنى عليهالسلام
پس از تخريب آرامگاه رضاشاه در جنوب غربى آستان كه پس از پيروزى انقلاب اسلامى توسط آقاى خلخالى انجام شد، حوزه علميهاى براى تربيت و تعليم طلاب در سال 1361 ساخته شد. برنامههاى آموزش آن بر اساس برنامههاى حوزه علميه قم تنظيم گشته و صدها طلبه در آن به تحصيل پرداختند. اين حوزه كه هماكنون نيز پابرجاست، 70 حجره براى اسكان طلاب و يك كتابخانه تخصصى به مساحت 350متر دارد. و تحت سرپرستى حجّةالاسلام والمسلمين كروبى كار خود را آغاز كرد. (تصوير شماره 28 و29)
(130)
پايان توليت آقاى مولايى
از آنجا كه در طى ده سال ، از يك طرف اقدامات قابل توجهى در مديريت آستان و بر اساس انتظاراتى كه از اين پايگاه معنوى و عبادى مىرفت انجام نشده بود و از طرف ديگر نيز گزارشهاى متعدّدى در خصوص نابسامانى اوضاع شهر رى و آستان به دفتر مقام معظّم رهبرى ارسال گرديده بود، لذا از سوى ايشان هيأتى براى بازرسى از وضعيت آستان در سال 1368ش اعزام شد. گزارش آن هيأت حكايت از وضعيت نابسامان آستان داشت و وجود ناهنجارىهاى اجتماعى، اقتصادى و فرهنگى، به يغما رفتن موقوفات و سوء استفادههاى فراوان از آن به دليل سياستهاى رژيم گذشته و عدم برخورد قاطع و مناسب با آن پس از انقلاب و نبودن يك برنامه منسجم براى اعاده حقوق آستان و ساير مسائلى كه ذكر آنها در اينجا ضرورى به نظر نمىرسد مورد تأييد بازرسان رهبرى قرار گرفت؛ لذا در نتيجه گزارش آنان، مقام معظّم رهبرى ضرورت تغيير مديريت آستان و نصب توليت جديدى براى اصلاح امور را احساس كرده و طى حكمى در مورّخه 20/1/69 آقاى محمّدى رىشهرى را به توليت استان برگزيدند.
(131)
(132)
آستان مقدس حضرت عبدالعظيم در عصر حاضر
فصل پنجم:
آستان مقدس حضرت عبدالعظيم عليهالسلام
در عصر حاضر
(133)
(134)
آستان در دوران توليت آقاى محمّد محمّدى رىشهرى
از آن جا كه اداره و مديريت آستان به سبب اهميت فراوان آن و نيز افزايش تعداد زائران و علاقهمندان، پس از انقلاب اسلامى ازحساسيت ويژه اى برخوردار بود و توسعه و مديريت آن بر اساس اهداف مبارك انقلاب اسلامى صورت نمى پذيرفت، بر اساس آنچه اشاره كرديم، با توجّه به نتيجه بررسىهاى به عمل آمده از سوى دفتر مقام معظّم رهبرى پيرامون گزارشهاى واصله، براى اين مسئوليت خطير، يكى از رجال برجسته حوزه كه علاوه بر سابقه مبارزاتى، سالها پس از انقلاب در مسئوليتهاى حساس و سنگين انجام وظيفه كرده و تجربه و سابقه مديريتى، علاوه بر علم و اجتهاد او روشن بود، به توليت آستان برگزيده شد. متن حكم مقام معظم رهبرى خطاب به آقاى محمّدى رىشهرى به اين شرح است:
بسم اللّه الرحمن الرحيم
جناب حجّةالاسلام والمسملين آقاى محمّدى رىشهرى دامت افاضاته
جنابعالى را به سمت توليت آستان مقدّس حضرت عبدالعظيم الحسنى و بقاع متبركّه وابسته به آن منصوب مىكنم.
لازم است با دقّت و جدّيت به مراقبت و حراست از موقوفات و اموال و عايدات اين آستان اقدام كرده و آنها را در عمران و نگهدارى اين بارگاه مبارك و نيز
(135)
احداث ابنيه لازم و انجام خدمات براى زائران و مجاوران و مردم شهر رى و نشر و گسترش معارف اهلبيت عليهم السلام، در خدمت به محرومين و مستضعفين به كار گرفته و از هر گونه سوء استفادهاى ممانعت فرماييد.
با تشكّر از خدمات جناب حجّةالاسلام والمسلمين آقاى مولايى، توفيق جنابعالى را از خداى متعال خواستارم.
سيّدعلى خامنهاى
30/1/69
توليت جديد بلافاصله كار خود را در آن سال آغاز كرد. او كه خود از اهالى شهر رى و در آن زاويه مقدسه ديده به جهان گشوده بود، بيش از هر كس ديگرى از موقعيت سياسى، اجتماعى و مذهبى اين شهر و نيز وضعيت آستان آگاهى داشت به ويژه آن كه به طور مقدماتى تحقيقات گستردهاى را پيرامون وضعيت موجود آستان انجام داده و وضعيت آن را بسيار تأسّف بار ديده بود، علاوه بر آن در حكم توليت ايشان بر امر مراقبت و حراست از موقوفات و اموال و نيز عمران و آبادانى آستان و نشر معارف اهل بيت و نهايتا جلوگيرى از سوء استفادهها تأكيد شده بود و توليت جديد بايد تلاش خود را مصروف آن مىساخت. از يك طرف عدم وجود امكانات مادّى براى ايجاد تحوّلات مورد نظر و متناسب با نظرات مقام معظّم رهبرى و از طرف ديگرى وجود مقابر و ابنيه نامناسب و ناهمگون با شأن و منزلت آستان، كه بعضا با هدف سودجويى مادّى ايجاد شده و در برخى از آنها نيز حتّى اعمال خلاف اخلاق نيز انجام مىشد از ديگر مشكلاتى بود كه فراروى توليت قرار داشت. ايشان نيز نخستين مسؤوليت خطير خود را توسعه حرم و بازسازى آن با طرحها و برنامههاى منظم ديد، توسعهاى كه از يك سو با اهداف و ارزشهاى انقلاب متناسب و از سوى ديگر با رشد روزافزون زائران و علاقهمندان آن آستان همگام بود و علاوه بر آن، جلوه اى بارز از معمارى اسلامى را با بهرهگيرى از تكنولوژى جديد در شأن و جايگاه آن امامزاده مكرم به نمايش مىگذارد.
(136)
با عنايت به شرايط فوق الاشاره و پس از مطالعات اوّليه، اوليتها چنين مشخص شد:
1 ـ ايجاد ساختارى نوين براى تشكيلات ادارى آستان.
2 ـ فراهم ساختن راهكارهاى قانونى، حقوقى و اجرايى براى انجام تحولات.
3 ـ ايجاد ارتباط با دستگاههاى مسؤول و انتقال شرايط نامطلوب موجود به مسؤولان عالىرتبه نظام و دستگاههاى مربوطه براى بهرهگيرى از مساعدتها و همكارىهاى آنان.
4 ـ به كارگيرى مشاوران مجرّب و خبره با هدف تهيّه طرحى مناسب وجامع با توجّه به نيازهاى منطقه و سابقه فرهنگى و تاريخى آن.
5 ـ اجراى طرح مذهبى و ملّى توسعه آستان مقدّس.
(137)
اجراى طرح عظيم ملّى و مذهبى توسعه آستان
براى اجراى طرح توسعه و بازسازى آستان، در گام اول طراحىهاى مورد نظر از سوى دفاتر فنى آستان و ساير مراكز به اين شرح انجام شد:
مطالعات و طراحى مقدماتى اطراف حرمهاى مطهر توسط دفتر فنى آستان و دفتر فنى شهردارى منطقه شهر رى.
به تصويب رسانيدن حوزه كاربرى و توسعه آستان به شعاع دويست متر توسط كميسيون ماده پنج شهرستان تهران.
ارائه طرح توسعه مجموعه و تصويب آن طرحها از سوى شركتهاى مهندسى همكار.
نارسايىها و مشكلات فراوانى وجود داشت كه بايد براى انجام هر چه بهتر توسعه برطرف مى شد:
1 ـ عدم توسعه شبكه پيادهروها، سوارهرو، امكانات حمل ونقل.
2 ـ فقدان مراكز مناسب فرهنگى، هنرى، آموزشى متناسب بانيازهاى مردم شهر و زائران.
3 ـ نبودن خدمات شهرى مناسب از قبيل پاركينگ، زائرسرا، فضاهاى تفريحى و...
4 ـ فرسودگى بافت مسكونى اطراف حرم.
(138)
5 ـ عدم تطابق مجموعه حرم و بافت اطراف آن با توسعه نامتعادل شهرى كه نزديك به نيم ميليون جمعيت را در خود جا مى داد.
براى اجراى هر چه بهتر برنامه توسعه، توليت آستان به ايجاد يك سازمان و تشكيلات كارآمد و قوى پرداخت و اساسنامهاى بر اساس ضوابط و قوانين موجود تنظيم و به ثبت رسانيد كه پس از چندى نيز در آن بازنگرى شد. در فصل بعد عملكرد آنها را تشريح خواهيم ساخت.
1 ـ برنامهها و اهداف طرح توسعه(1)
اهداف طرح توسعه را مىتوان به اجمال در موارد زير تشريح ساخت.
1 ـ احيا و باز آفرينى جايگاه حرم مطهّر به عنوان مركز و پايگاه معنوى و فرهنگى كه در طول دوران رژيم گذشته از دست رفته بود.
2 ـ ايجاد يك قطب و مركز علمى، دانشگاهى، با تأسيس دانشكده علوم حديث و سپس توسعه آن به عنوان دانشگاه حديث و پرورش محدّثان و محقّقان در امر حديث در جوار مرقد محدث عظيم الشأن حضرت عبدالعظيم حسنى عليهالسلام محقّق شود.
3 ـ توسعه فرهنگ اسلامى و نشر معارف تشيع با احداث حوزههاى علميه و مجتمعهاى آموزشى.
4 ـ ارتقاى فرهنگ عمومى شهررى و جنوب تهران، از طريق احداث مركز فرهنگى جوانان، كتابخانه، موزه و مركز نجوم و ...
5 ـ ارايه بهتر خدمات رفاهى و پزشكى به زائران حرم مطهّر با توسعه درمانگاه و احداث دارالشفا، ايجاد زائرسرا و مهمانسرا و...
6 ـ ساماندهى و بهبود اوضاع اقتصادى و تجارى و افزايش سطح معيشتى ساكنان
1 ـ كليه اطلاعات و آمارها و ارقام ارايه شده در اين فصل عمدتا از گزارشهاى ماهانه و سالانه معاونت عمرانى و نيز گزارش ده ساله معاونت اقتصادى آستان اقتباس شده است.
(139)
منطقه و اشتغالزايى و محروميت زدايى از منطقه به واسطه احداث بازار، ميهمانسرا، بيمارستان و ايجاد طرح تعاون با مؤمنين...
7 ـ ايجاد تغيير بهينه در بافت شهرى و معمارى در چارچوب پروژه شهر سالم.
در طرح اصلى و اوليه توسعه در سال 1369 حدود 120هزار متر مربع زير بنا، در زمينى به وسعت سى هزار متر مربع پيش بينى شد كه در برنامه نوسازى و بازسازى قرار گرفت. شايان گفتن است مجموعه قبلى آستان تنها مساحتى حدود چهارهزار متر مربع را در بر مى گرفت. بر اساس اين طرح، از گنبد مطهر تا شعاع 250 متر از هر طرف اين فضا افزايش و توسعه مىيافت و ابنيههاى متعددى شامل مراكز رفاهى، خدماتى، بهداشتى، فرهنگى، تجارى، ورزشى و فضاى سبز ايجاد مىشد. (تصوير شماره 22)
براى اجراى اين پروژه عظيم بديهى بود نذورات، موقوفات و ساير درآمدهاى آستان به هيچ وجه پاسخگوى هزينههاى مورد نياز نبود؛ لذا طى مدّت اجراى طرح، با تلاشهاى معاونت اقتصادى آستان نسبت به استقراض در چندين مرحله و تحت عناوين مختلف از جمله وام قرض الحسنه، اوراق مشاركت شهر سالم و نيز فعاليتهاى اقتصادى از طريق جلب حمايت دولت و كسب موافقت رياست محترم جمهورى وقت اقداماتى انجام شد. البته شايان ذكر است كه آستان در هنگام توليت جديد از هيچگونه بودجه دولتى و در آمد قابل توجهى كه بتواند در اجراى طرح وسيع و گسترده حرم مطهّر نقش اساسى ايفا كند برخوردار نبود. در يكى از بازديدهايى كه رياست محترم جمهور وقت جناب آقاى هاشمى رفسنجانى از طرح توسعه داشت، ضمن ستودن همّت بلند توليت آستان، كه با دست خالى كارى به اين بزرگى را در خصوص حرم حضرت عبدالعظيم شروع كردند گفت: «شروع چنين طرح عظيمى با نداشتن بودجهاى مطمئن، همّت بسيار جدّى مىخواهد كه اين همّت قابل ستايش است.»
اين طرح و توسعه با هفده پروژه اصلى و چندين پروژه فرعى در مجموعه و خارج آن در محورهاى زير از ابتداى سال 1372 به اجرا درآمد.
(140)
الف: پروژههاى اصلى
1 ـ بازسازى و توسعه حوزه علميه برهان.
2 ـ ايجاد دارالضيافه در ضلع شرقى صحن امامزاده طاهر براى پذيرايى از شخصيتها و اقشار مختلف زائران.
3 ـ تجهيز و توسعه كتابخانه آستان و احداث مكان جديدى كه گنجايش صد هزار جلد كتاب داشته و به كليه وسايل مدرن و پيشرفته اطلاع رسانى، مجهز باشد.
4 ـ احداث دارالشفاى كوثر در داخل حرم و مجهّز به كلّيه تجهيزات و تكنولوژىهاى پيشرفته پزشكى.
5 ـ ايجاد صحن بزرگى (صحن مصلّى) در قسمت شرقى حرم، كه صحن قبلى آستان (صحن باغچه عليجان) به وسيله زيرگذر به آن ارتباط يابد.
6 ـ احداث صحن جديدى در جنوب حرم امامزاده حمزه عليهالسلام .
7 ـ صحن امامزاده طاهر در قسمت شمالى مجموعه.
8 ـايجاد مصلايى به مساحت هفت هزار متر مربع در صحن جنوبى حرم امامزاده حمزه عليهالسلام،همراه باصحن وامكانات جانبى آن.
9 ـ احداث دارالتوليه در ضلع غربى صحن امامزاده حمزه عليهالسلام .
10 ـ احداث دانشكده علوم حديث براى تدريس دروس حديث و ايجاد كتابخانه تخصّصى و مركز نجوم و ساير امكانات آموزشى در آن.
11 ـ احداث سالن اجتماعات، همايش و كنفرانس ها.
12 ـ ايجاد مركز فرهنگى جوانان.
13 ـ ساخت چندين شبستان و رواق و الحاق آنها به شبستانهاى قبلى براى گنجايش بيشتر زائران. از جمله رواق بين الحرمين، امامزاده طاهر عليهالسلام ، و امامزاده حمزه عليهالسلام .
14 ـ احداث بستهاى جنوبى و شمالى.
15 ـ ساختمان جديد موزه آستان.
(141)
16 ـ ايجاد تختگاههاى شمالى و جنوبى.
17 ـ احداث بازار جديد.
ب: پروژههاى فرعى
1 ـ احداث حسينيه در امتداد دارالضيافه كه داراى صحن بزرگ و متصل به شبستان بين الحرمين باشد.
2 ـ توسعه درمانگاه حضرت عبدالعظيم و ايجاد درمانگاه تخصصى آن شامل بخشهاى قلب و عروق، گوش و حلق و بينى، زنان، چشم پزشكى، جراحى عمومى، پوست، داخلى، دندان پزشكى، راديولوژى، آزمايشگاه، داروخانه، تزريقات و پانسمان، واكسيناسيون و تنظيم خانواده.
3 ـ احداث وضوخانهها و سقاخانههاى متعدد با گنجايش قابل توجه.
4 ـ سيستم تأسيسات و موتورخانه مركزى.
5 ـ احداث خيابان 20مترى در گرداگرد حرم مطهّر كه از چهار جهت جغرافيايى بتوان از طريق بلوارهايى به سهولت به حرم راه يافت.
در اينجا ابتدا يك نگرش كلّى به طرح توسعه داشته و سپس آن را در سه محورِ مراكز زيارتى، علمى و خدماتى تشريح خواهيم كرد.
6 ـ احداث قرض الحسنه.
7 ـ احداث زائرسرا.
ج: پروژههاى خارج از شهر رى
1 ـ مؤسسه فرهنگى دار الحديث در قم.
2 ـ احداث دانشكده و پژوهشكده حديث در قم.
3 ـ زائرسراى حضرت عبدالعظيم در مشهد.
4 ـ مجتمع تفريحى، فرهنگى كوثر در روته فشم.
(142)
2 ـ نگاهى كلى و مختصر به مراحل اجرايى طرح توسعه از 1370 تا 1380ش
عمليات اجرايى پروژه احداث ابنيهها و توسعه اماكن مجموعه آستان، در اوائل سال 1372ش، يعنى پس از تصويب نقشههاى قطعى مربوط به موقعيت پروژهها از سوى معاونت عمرانى و با حمايت معاونت اقتصادى آستان آغاز شد. براى انجام عمليات اجرايى، نخستين گام، آزادسازى زمين مورد نياز بود كه در آن قبور، ديوارها و اتاقكهاى مقابر قرار داشت و هر يك داراى صاحبان و وارثانى بودند. ديوارها و ساختمانهاى مقابر با كسب رضايت صاحبان و پرداخت مبالغى، ضمن رعايت موازين شرعى، تسطيح گرديد، كه البته به مرور زمان، خود دچار تخريب و ويرانى شده بود.
بخش عظيمى از زيربناى طرح را نيز خانهها و مغازهها اشغال كرده بودند، كه ضمن مذاكرات متعدد با صاحبان و با متصرفان آنها، بدون نياز به استفاده از اهرمهاى قانونى و به مرور زمان با رضايت آنان چهل هزار متر مربّع از املاك محدوده خريدارى و تخريب و تحويل معاونت عمرانى آستان شد. براى اجراى اين آمادهسازى بالغ بر پانزده ميليارد ريال هزينه گشت. (تصوير شماره 32 و33)
در اين مجموعه، مراحل اجرايى شش پروژه به مدت حدود سه سال خاكبردارى و تسطيح شد، شامل:
1 ـ رواقهاى جديد.
2 ـ دارالتوليه.
3 ـ مصلاى بزرگ رى.
4 ـ تختگاه جنوبى.
5 ـ صحن مصلى.
6 ـ مركز فرهنگى جوانان.
علاوه بر اين، حدود 73هزار متر مربّع براى ايجاد گذرگاههاى جنوبى و شرقى جهت دسترسى بهتر زائران و مجاوران به حرم مطهّر نيز آزاد شد.
مراحل اجرايى اين پروژهها اندكى با كندى روبهرو بود و مشكلات متعددى
(143)
فراروى مسؤولان و كارشناسان قرار داشت كه لزوم ايجاد تغييرات و تحولات اساسى در شيوه ادارى طرح توسعه را مشهود مىساخت.
بنابراين به دنبال انتصاب معاونت جديد عمرانى آستان در ارديبهشت 1372، در نحوه مديريت پروژه تحولات اساسى پديد آمد. اين معاونت به تشكيل واحد هاى مختلفى نظير دفتر امور معمارى، سازه، نظارت، قراردادها، كنترل پروژه، تأسيسات و... اقدام و با جذب سى نفر از نيروهاى متخصص و متعهد، فعاليتهاى عمده خود رادر چهار زمينه زير آغاز كرد.
1 - هدايت فعاليتهاى مختلف طرح توسعه مطابق برنامه ريزىهاى انجام شده.
2 ـ كنترل فنى نقشههاى سازه، معمارى تأسيسات (فاز دو).
3 ـ دستگاه نظارتى.
4 ـ فعاليتهاى امانى.
در گام بعدى، پيمانكاران و سنتى كاران ديگر براى شركت در امور طرح توسعه دعوت شدند.
علاوه بر آن يك مركز كامپيوترى با امكانات مورد نياز و پيشرفته براى پشتيبانى اجرايى و اطلاعاتى پروژهها و تنظيم و كنترل سيستمهاى مالى و پرداختى تأسيس شد. گروه هايى از كارشناسان تحت نظارت معاونت عمرانى به كار گرفته شدند. بر اين اساس و تلاش مجريان، ضمن برطرف شدن مشكلات و معضلات، روند احداث پروژهها با سرعت بيشتر دنبال شد.
تا پايان سال 1373، يعنى شش ماه پس از اين تحولات و تغييرات مديريتى و ادارى، گروه جديد به اجراى بيش از پنجاه هزار متر مربع از اسكلت پروژهها يعنى نزديك به چهار برابر ميزان قبلى با صرف 5/1 برابر هزينه در سالهاى 71 و 72 توفيق يافت. از آن هنگام اجراى پروژههاى ديگر نيز آغاز شد. از جمله:
1 ـ دانشكده علوم حديث.
2 ـ سالن اجتماعات و همايشها.
(144)
3 ـ كتابخانه رى.
4 ـ بست جنوبى.
5 ـ حوزه علميه برهان.
6 ـ صحن امامزاده حمزه.
7 ـ تخت گاه شمالى.
علاوه بر اجراى اسكلت پروژهها در طى اين مدت، بخش اعظم نازك كارى رواق هاى جديد به وسعت 4000 متر مربع انجام ومدت دو ماه بعد يعنى در خرداد 1374 به بهره بردارى رسيد، كه از نظر سرعت عمل و كيفيت كار، شگفتى مسؤولان و كارشناسان را برانگيخت. تجربهها و موفقيتهاى اجراى پروژه در سال 72 و تغييرات و تحولات مربوط به آن، شور و دلگرمى بيشترى براى دست اندر كاران طرح پديد آورد كه در سال 1374 ادامه روند توسعه با سرعت و شدت بيشترى دنبال شد. در اين سال عمليات اجرايى پروژههاى زير آغاز شد:
1 ـ بيمارستان و درمانگاه تخصصى.
2 ـ ايجاد موزه.
علاوه بر آن اسكلت پروژههاى زير برپا شد:
1 ـ دارالتوليه.
2 ـ مركز فرهنگى جوانان.
3 ـ مصلاى بزرگ.
4 ـ صحن مصلى.
5 ـ صحن امامزاده حمزه.
6 ـ تختگاه شمالى و جنوبى.
7 ـ سالن اجتماعات و همايش ها.
همچنين بخش هايى از اسكلت پروژههاى زير به اجرا درآمد:
1 ـ دانشكده علوم حديث.
(145)
2 ـ حوزه علميه برهان.
3 - كتابخانه رى.
علاوه بر آن در سال 1374 عمليات نازك كارى پروژههاى زير اجرا شد:
1 ـ مصلى.
2 ـ مركز فرهنگى جوانان.
3 ـ صحن امامزاده حمزه.
4 ـ دارالتوليه.
در خرداد ماه اين سال، رواقهاى جديد بين الحرمين، امامزاده حمزه و امامزاده طاهر جمعا به وسعت 3700 متر مربع افتتاح و به مرحله بهره بردارى رسيد.
در طى اين سال، حجم كار انجام شده نسبت به سالهاى قبل از آن، پيشرفت چشم گيرى داشت به طورى كه بيش از 163/16 متر مربع (2/19% از كل طرح) به اجرا درآمد.
بيشترين فعاليتهاى طرح توسعه در سال 1375 بر روى تكميل و بهره بردارى پروژههاى زير متمركز شد:
1 ـ مصلاى بزرگ.
2 ـ دارالتوليه.
3 ـ مركز فرهنگى جوانان.
4 ـ صحن مصلى.
5 ـ صحن امامزاده حمزه.
6 ـ رواق امامزاده طاهر.
7 ـ سرويسهاى بهداشتى جديد در ضلع شمالى صحن مصلى.
8 ـ اجراى اسكلت پروژه بيمارستان.
9 ـ نازك كارى ساير پروژههاى انجام شده.
در سال 1375 جمعا 17738 متر مربع از پروژهها كه حدود 6/2 % از كل طرح توسعه را تشكيل مىداد تكميل شد.
(146)
بيشترين حجم كار طرح توسعه در سال 1376 در پروژههاى جنوبى طرح، شامل دانشكدههاى علوم حديث، سالن اجتماعات، بست جنوبى و موزه متمركز گشت.
علاوه بر آن، عمليات نازك كارى و كاشى كارى در بيشتر پروژههاى زير ادامه يافت:
1 ـ گنبد امامزاده طاهر عليهالسلام .
2 ـ ديوارهاى صحن مصلى.
3 - محراب مصلاى بزرگ.
4 ـ راهروى ارتباطى صحن حضرت عبدالعظيم عليهالسلام .
5 ـ راهروى ارتباطى صحن امامزاده طاهر عليهالسلام .
6 ـ تختگاه شمالى.
7 ـ ايوانهاى اصلى صحن امامزاده حمزه عليهالسلام .
علاوه بر آن كارهاى زير در بخش تأسيسات انجام گرفت:
1 ـ طراحى و تأمين لوازم مورد نياز موتورخانه مركزى مجموعه، مستقر در پروژه دارالضيافه.
2 ـ عمليات گازرسانى و لولهكشى داخلى فاضلاب كل مجموعه.
3 - نصب دستگاههاى هواساز و ساير امور برقى.
در اين سال اجراى بخشى از اسكلت دارالضيافه، ديوار چينى كتابخانه بزرگ و بيمارستان ادامه يافت.
در سال 1377 بيشتر فعاليتهاى معاونت عمرانى به تكميل عمليات نازك كارى پروژههاى جنوبى اختصاص يافت كه شامل اين چهار پروژه مىشد:
1 ـ تالار همايش.
2 ـ بست جنوبى.
3 ـ دانشكده علوم حديث.
4 ـ موزه.
(147)
در آن مجموعهها، نماكارى، سفيد كارى، سنگ كارى كف و نما، نصب در و پنجرهها، نقاشى و... تا مرحله تكميل دنبال شد.
عمليات اجرايى مجموعه ورزشى از ديگر فعاليتهاى اين سال بود كه شامل استخر، سوناى خشك، جكوزى، سالن بدن سازى مىشد.
در پروژههاى ضلع شمالى نيز در طى سال 76 اين عملياتها به اجرا درآمد.
1 ـ تكميل اسكلت دارالضيافه.
2 ـ بخشهايى از اسكلت بيمارستان.
3 ـ نماى بست شمالى و سنگ كارى راهرو ارتباطى بين صحن امامزاده طاهر عليهالسلام و حضرت عبدالعظيم عليهالسلام .
4 ـ عمليات نصب و تجهيز بخشهايى از موتورخانه مركزى مجموعه شامل چهار دستگاه ديگ بخار، سه دستگاه چيلر آبسربشن.
حجم كل كارهاى انجام شده در اين سال به حدود هفتصد متر مربع (5/8 % كل طرح) رسيد.
بهره بردارى از برخى پروژهها و تكميل آنها، از جمله فعاليتهاى سال 1378 بود، شامل:
1 ـ تالار همايش.
2 ـ دانشكده دارالحديث.
3 ـ بست جنوبى.
4 ـ موزه.
اين ساختمانها در دوم آبان ماه سال بعد با حضور رياست مجمع تشخيص مصلحت نظام افتتاح و كار خود را آغاز كرد.
5 ـ ادامه عمليات كاشى كارى گنبد امامزاده طاهر عليهالسلام ، گلدستهها، محراب مصلى و ايوانها.
6 ـ احداث و تجهيز پستهاى برق و گاز.
(148)
7 ـ اجراى لوله كشى فاضلاب.
8 ـ تكميل رينگ دور مجموعه در ضلع جنوبى.
در طى سال 1378 جمعا پنج هزار مترمربع از پروژهها كه در حدود 5 % از كل طرح توسعه را تشكيل مىداد، اجرا شد.
از ابتدا تا پايان سال 1378 جمعا بيش از 75 هزار متر مربع از كل طرح توسعه به اجرا درآمد كه 75 % كل طرح توسعه را پوشش مىداد. (تصوير شماره 30 و31)
3 ـ طرح تفصيلى و تشريح عمليات اجرايى توسعه حرم
پس از نگرشى اجمالى و كلى به طرح توسعه، در اين قسمت، عمليات اجرايى طرح در چهار بخش، از آغاز تا پايان به تفصيل تشريح مىگردد:
الف ـ بخش اول: احداث و توسعه اماكن زيارتى و عبادى.
ب ـ بخش دوم: احداث و توسعه اماكن فرهنگى.
ج ـ بخش سوم: احداث و توسعه اماكن رفاهى و خدماتى.
د ـ بخش چهارم: ايجاد مراكز و امكانات تأسيساتى و زيربنايى.
الف ـ بخش اول: احداث و توسعه اماكن زيارتى و عبادى
در اين قسمت، عمليات اجرايى طرح توسعه پروژههاى مربوط به حرم حضرت عبدالعظيم عليهالسلام ، امامزاده حمزه عليهالسلام و امامزاده طاهر عليهالسلام تشريح مىگردد.
1 ـ احداث رواقها و شبستانهاى جديد
چنانكه در فصل پيشين اشاره شد تا قبل از توسعه عصر حاضر، مجموعه حرمهاى سه گانه تنها داراى 3 رواق شرقى، غربى و شمالى بود. تمامى اين سه رواق مساحتى كمتر از چهار هزار مترمربع را در بر مىگرفت كه به هيچ رو گنجايش لازم براى جمعيت روزافزون زائران حرمهاى سهگانه را نداشت. بنابراين نخستين پروژههاى طرح توسعه،
(149)
احداث رواقهاى جديد بود، كه حرم عبدالعظيم عليهالسلام را از سمت جنوب و شرق گسترش مىداد و آن را به وسيله يك رواق بزرگ و سرپوشيده به حرم امامزاده طاهر عليهالسلام متصل مىساخت تا امكان رفت و آمد و ارتباط بين سه حرم در اين مجموعه با ظرفيت و گنجايش زياد فراهم آيد.
اين رواقها عبارت بودند از:
1 ـ 1 ـ رواق بين الحرمين
تا قبل از اجراى طرح توسعه، يك رواق كوچك با عنوان بين الحرمين وجود داشت كه مقبره امامزاده حمزه عليهالسلام را به حضرت عبدالعظيم عليهالسلام متصل مىساخت؛ البته چنانكه گفته شد، دو مقبره تا قبل از عصر قاجار با يكديگر فاصله داشت.
در اين طرح، رواقى ديگر با همين عنوان، احداث شد تا حرم عبدالعظيم حسنى و امامزاده حمزه را به حرم امامزاده طاهر، كه تا اين هنگام هيچ راه ارتباطى جز از داخل صحن عتيق نداشت وصل كند. اين پروژه براى تسهيل رفت و آمد و تردد زائران و ارتباط سه حرم با يكديگر اجرا شد.
رواق بين الحرمين از سمت شمال به امامزاده طاهر عليهالسلام ، از سمت جنوب به امامزاده حمزه عليهالسلام و از سمت غرب به امامزاده عبدالعظيم عليهالسلام متصل شد كه در مساحتى به وسعت 1266مترمربّع احداث گشت. در مجموع بر اساس طرح، چهار رواق ديگر در اين قسمت ايجاد شد كه شامل رواقهاى امامزاده طاهر، امامزاده حمزه، شيخ ابوالفتوح رازى و حاجاسماعيل رضايى بود. مجموع زيربناى تقريبى اين چهار رواق، 3700متر مربع را در برمىگرفت.
پروژه رواقهاى ياد شده از ارديبهشت سال 1371 آغاز گرديد. فونداسيون و شمع گذارى رواق بين الحرمين در آن سال به اتمام رسيد و در سال 1372 اسكلت بتنى آن نصب شد. در سال 1373 ضلع شرقى رواق، اسكلت گذارى و بر فراز آن
(150)
طاقهاى ضربى و قوسى با آجر برپا شد. عمليات نازك كارى و سنگ كارى بدنه و كف و مقرنس سقف تا پايان 1373 تكميل گشت. لازم به ذكر است در نازك كارى و امور تزئينى ديوار رواقها از معمارى اصيل و سنتى اسلامى استفاده شد و زيباترين هنرهاى كاربندى، سنگ كارى، كاشى كارى، و سپس آئينه كارى در آن به كار رفت. معماران برجسته سنتىكار، جلوههايى از هنر معمارى اسلامى را در آن رواقها به نمايش گذاشتند.
كف و ازاره ديوارهاى طرفين رواق و بخشى از ستونهاى آن از سنگ مرمر سبز و زيبايى پوشيده شد. اين سنگ كارى به همراه نقاشىهاى تزئينى سقف رواق و گچ برىهاى آن صورت گرفت كه از 1374 تا 1377 عمليات اجرايى تزئينات روئين رواق به كلى پايان يافت. رواق بين الحرمين از يك سيستم هواسازى با موتور خانه برخوردار است كه در تابستان هواى مطبوع و خنك را به زائران تقديم مىكند. اين رواقها در سال 1374 توسط رياست محترم جمهور وقت به بهرهبردارى رسيد. (تصوير شماره 34)
2 ـ 1 ـ رواق امامزاده حمزه عليهالسلام
يكى ديگر از رواقهاى احداثى در طرح توسعه، رواقى در جنوب امامزاده حمزه عليهالسلام بود. اين امامزاده قبل از توسعه فضايى بسيار تنگ و كوچك داشت كه به هيچ وجه امكان بهره بردارى مناسب از آن مقبره نبود و تنگى آن مشكلاتى را براى زائران آن بزرگوار فراهم ساخته بود. در طرح توسعه، عمليات اجرايى رواق امامزاده حمزه عليهالسلام از سال 1371 آغاز شد. ابتدا ديوارخانههاى گلين و قديمى اطراف حرم تخريب و سپس اسكلت بتنى آن در سال 1372 نصب شد. عمليات زيركارى رواق تا سال 1373 ادامه يافت و در سال 1374 عمليات روكارى و گچ برى و سپس سنگ كارى ازارههاى ديوار و كف نيز به پايان رسيد. تا فروردين 1375 نيز نماى ديوار غربى رواق امامزاده حمزه عليهالسلام از سمت صحن آيت اللّه كاشانى با آجرها و كاشىهاى لاجوردى تزيين و نماسازى شد. عمليات اجرايى اين رواق در ابتداى سال 1375 به پايان رسيد. (تصوير شماره 35)
(151)
3 ـ 1 ـ رواق امامزاده طاهر عليهالسلام
به موازات اجراى پروژه رواق بين الحرمين در 1371، عمليات اجرايى رواق امامزاده طاهر عليهالسلام نيز آغاز شد. بقعه امامزاده طاهر عليهالسلام همانند امامزاده حمزه عليهالسلام از فضايى بسيار كوچك برخوردار بود كه گنجايش زيادى نداشت. لذا براى تسهيل و بهره بردارى بيشتر زائران اين حرم، عمليات احداث رواق بزرگ آغاز شد. ابتدا زمينهاو خانههاى اطراف حرم آزاد و سپس عمليات اجراى فونداسيون و اسكلت در 1372 آغاز شد. اين پروژه تا اواسط 1374 با اجراى عمليات نازككارى، كفسازى و گچبرى سقفها به طور كامل پايان يافت و نام «رواق بين الحرمين» به خود گرفت. بخشى از رواق نيز به عنوان شبستان زنانه در 1375 بهره بردارى شد. مرحله دوم اين پروژه به تعويض و بازسازى كاشىهاى گنبد امامزاده طاهر عليهالسلام اختصاص داشت كه در 1374 برداشتن كاشىهاى فرسوده گنبد آغاز و در 1378 تمامى پوشش روئين گنبد تعويض و بازسازى شد. مرحله سوم اين عمليات، آينه كارى داخل مرقد و حرم امامزاده طاهر عليهالسلام بود كه در 1377 به پايان رسيد و تمامى بدنه و سقف حرم مطهر با آينه تزئين گشت. اين كار سپس در داخل رواق امامزاده طاهر عليهالسلام نيز انجام و در ارديبهشت 1378 رواق ياد شده به طور كامل آينه كارى و تزئين شد. اين رواق نيز چون رواقهاى ديگر از سيستم هواسازى و تهويه مناسبى برخوردار است.
اين چهار رواق به عنوان بخش اول طرح توسعه در روز دهم خرداد ماه 1374 با حضور رياست جمهوى وقت، آقاى هاشمى رفسنجانى افتتاح و بهره بردارى شد. بر لوح افتتاحيه اين رواق مىخوانيم.
بسم اللّه الرحمن الرحيم
خداوند منان را سپاس كه در پرتو عنايات و الطاف خاصه حضرت ولى عصر عجل اللّه تعالى فرجه الشريف ارواحنا فداه در دوران رهبرى حضرت آية اللّه خامنهاى ادام اللّه ظله على رؤوس المسلمين در راستاى اهداف نظام مقدس جمهورى اسلامى ايران در ترويج مكتب اهل بيت عصمت و طهارت عليهم السلام
(152)
نخستين بخش از طرح عظيم توسعه آستان مقدس حضرت عبدالعظيم با اهتمام نماينده ولى فقيه و توليت اين آستان نور و هدايت، حضرت حجة الاسلام و المسلمين محمدى رى شهرى به مرحله بهره بردارى رسيد و در تاريخ چهارشنبه اول محرم الحرام 1416 هجرى قمرى مطابق با دهم خرداد 1374 هجرى شمسى با حضور مقام محترم رياست جمهورى اسلامى ايران حضرت حجة الاسلام و المسلمين هاشمى رفسنجانى افتتاح گرديد.
1 ـ مساحت شبستان امامزاده حمزه عليه السلام 1334 متر مربع.
2 ـ مساحت شبستان امامزاده طاهر عليه السلام 911 متر مربع.
3 ـ مساحت شبستان بين الحرمين 1266 متر مربع.
4 ـ مساحت شبستان ابوالفتوح رازى رحمهالله 173 متر مربع(تصوير شماره 36)
ضريح جديد امامزاده طاهر عليهالسلام
چنان كه قبلاً ذكر شد، بر مرقد مطهر امامزاده طاهر عليهالسلام ضريح فولادى امامزاده حمزه در عصر ناصرى نصب گرديد. در طرح توسعه، يك ضريح جديد از نقره در روز مباهله يعنى 24 ذى حجه 1422 ق. برابر با (اسفند 1380) به جاى آن قرار يافت. اين ضريح جديد از 480 كيلوگرم برنج و مس ساخته شده و در بعضى از قستهاى آن از آبكارى طلا استفاده كردهاند.
سوره مباركه هل اتى و اشعار محتشم كاشانى با خط مينا و به رنگ سبز و لاجوردى بر ضريح مطهر نقش بسته است. ضريح جديد توسط چند تن از هنرمندان اصفهانى به صورت هشت ضلعى ساخته شده كه نمونه منحصر به فرد در ايران محسوب مىشود و تنها نمونه مشابه آن با ابعادى كوچكتر ضريح مختار در نجف اشرف است كه آن هم ساخته هنرمندان اصفهانى است.
معرق كارى داخل ضريح و خطاطى و ساخت گرههاى چينى سقف ضريح و ساير اقدامات مربوط به نصب ضريح جديد توسط هنرمندان آستان مقدس صورت پذيرفته است . (تصوير شماره 37)
(153)
4 ـ 1 ـ رواق اسماعيل رضايى
چهارمين رواق به نام برادر طيب رضايى يعنى حاج اسماعيل نامگذارى شده است. اين رواق كوچك بين رواق امامزاده طاهر و رواق بينالحرمين قرار دارد. قبر اسماعيل رضايى كه همراه برادرش در خرداد 1342ش توسط مأموران ساواك اعدام شد در اين رواق قرار دارد.
2 ـ بستهاى جنوبى و شمالى
به قسمتهاى ورودى مجموعه حرمهاى مطهر، از سمتهاى مختلف بست گفته مىشود. اين بستها علاوه بر آن كه راه ورودى حرمها است، در انسجام و سازماندهى و تسهيل عبور و مرور زائران نقش مهمى دارد و علاوه بر آن به هنگام مراسمهاى مختلف مثل اعياد و عزادارىها و ازدحام بيش از حد زائران، مىتواند مكان مناسبى براى اين گونه اجتماعات باشد. وجه تسميه بست براى اين گونه مكانها اين بوده كه برخى براى حفظ خود از گزند مأموران حكومتى و در حقيقت براى تأمين امنيت خود در اين مكانها بست مىنشستند تا كسى را ياراى تعرض به آنها نباشد. از قديم الايام حرم عبدالعظيم عليهالسلام نيز به عنوان بست مطرح بوده و مجرمان اگر به آنجا پناه مىبردند عاملان حكومتى قادر به خارج كردن آنان از بست نبودند.
در هر حال تا قبل از توسعه عصر حاضر، آستان عبدالعظيم عليهالسلام داراى مكانهاى ورودى به عنوان بست نبود. در طرح توسعه اخير، براى اين مجموعه دو بست در سمت جنوب و شمال آستانه درنظر گرفته شد، تا زائران از آن طريق به حرمهاى مجموعه راه يابند. هر يك از اين بستهابيش از هزار متر مربع زيربنا را به خود اختصاص داده است.
1 ـ 2 ـ بست جنوبى و نگارخانه عترت
اين بست كه به عنوان ورودى جنوبى مجموعه طرح توسعه محسوب مىگردد، 1223 متر مربع و 698 متر زيربنا را تشكيل مىدهد كه مابين پروژههاى تالار اجتماعات و
(154)
دانشكده علوم حديث و در سه طبقه احداث شد. طبقه همكف آن به صورت حياط، طبقه اول آن داراى اتاقهاى رابط بين دو پروژه فوق الذكر و طبقه زير زمين آن به صورت يك سالن چند منظوره براى پشتيبانى برنامهها و گردهمايىهاى تالارهمايش به كار مىرود. اين بست دقيقا در امتداد گنبد حرم حضرت عبدالعظيم احداث شده و داراى دو ضلع شمالى و جنوبى است.
بر مبناى طراحىهاى به عمل آمده، يك بلوار، بست جنوبى را به بزرگراههاى اطراف شهر رى متصل مىكند.
عمليات اجرايى بست جنوبى از ارديبهشت 1373 آغاز و فونداسيون و نيز ستونها و در آن سال تا 90% استوار گشت و ديوارهاى داخلى و خارجى نيز در سال 1374 و 1375 برپا شد. اين بست داراى يك حياط در سمت جنوبى است كه از فروردين 1376 آغاز و در اسفند 1377 بهره بردارى شد. سر در ورودى زيباى آن نيز در پايان همان سال افتتاح و كنگرههاى دو طرف درب ورودى با كاشى كارىهاى لاجوردى و آجر تزئين گرديد.
در مكان زيرزمين بست جنوبى، كه در شهريور 1378 افتتاح شد، آثار هنر اسلامى با عنوان نگارخانه عترت به نمايش گذاشته شده است. (تصوير شماره 38)
2 ـ 2 ـ بست شمالى
اين بست، مجموعه حرم مطهر را از طريق ميدان كوچكى به مركز شهر رى متصل ميكند. اجراى پروژه بست شمالى با زيربناى 1900 متر مربع باعث كاهش حجم ترافيك عبورى زائران از طريق بازار قديم شده و هنگام برپايى مراسم و مناسبتها، عبور و مرور زائران به هنگام افزايش تعداد آنان تسهيل مىيابد.
بست شمالى را در امتداد گنبد مصلاى بزرگ رى احداث كردند. اين بست نيز همانند بست جنوبى در دو طبقه با يك زيرزمين به ارتفاع هفت متر در پايين ساختمانهاى كتابخانه رى و دارالضيافه ساخته شد. ديوارهاى داخلى و خارجى بست
(155)
شمالى همانند بست جنوبى با نمايى زيبا و جلوهاى از هنر و معمارى اسلامى با الفاظ جلاله و اسامى اهل بيت عصمت و طهارت تزئين و كف آن نيز با سنگ گرانيت پوشيده شد. عمليات اجرايى بست شمالى از مهر 1375 با تخريب مكان قبلى آغاز و سپس فونداسيون آن اجرا و اسكلت بتنى نيز تا تير 1376 استوار شد. در بست شمالى حياطى ساختند كه عمليات اجرايى آن در پايان سال 1378 به نازك كارى رسيد. در 1379 امور رسمى بندى و نازك كارى آن انجام گرفت و عمليات سنگ بدنه آن نيز تكميل شد. (تصوير شماره 39)
3 ـ صحنهاى جديد
چنان كه شرح آن رفت، تا قبل از توسعه كنونى، تنها يك صحن اصلى در سمت شمال آستان احداث شده و چند صحن كوچك نيز وجود داشت كه به هيچ رو گنجايش جمعيت روزافزون زائران را نداشت. بنابراين در طرح توسعه حرم، احداث چهار صحن جديد در نظر گرفته شد. اين صحنها عبارت بودند از:
1 ـ صحن مصلى.
2 ـ صحن امامزاده حمزه عليهالسلام .
3 ـ صحن امامزاده طاهر عليهالسلام .
4 ـ حياط شيخ ابوالفتوح رازى.
3 ـ 1 ـ صحن مصلى
بزرگترين صحن مجموعه، صحن مصلّى است كه در قسمت شرقى حرم عبدالعظيم حسنى عليهالسلام و ضلع شمالى پروژه مصلى قرار گرفته و 2757 متر مربع مساحت و زيربنا دارد. مكان صحن مصلى، همان صحن قديم باغچه على جان بود كه در مهر 1372، هم زمان با آغاز عمليات اجرايى قسمتهاى مختلف پروژه، آن صحن نيز تسطيح و
(156)
سپس پى كنى و فونداسيون آن آغاز شد. اسكلت آن در همان سال به طور كامل برپا و ديوارها و سقف صحن در سال بعد و سپس در 1374 عمليات نازك كارى آن شروع شد. اين عمليات تحت هدايت دو تن از معماران و هنرمندان سنّتىكار، آقاى امانى و بيابانى انجام گرفت. صحن مصلّى از طريق زيرگذرى كه آن را در 1375 ساختند با صحن عتيق ارتباط مىيابد. رواقهاى اطراف صحن نيز در اين سال به بهره بردارى رسيد. در طى سالهاى 76 تا 78 بقيه عمليات اجرايى و نازك كارى صحن ادامه يافت. اكنون تنها بخش اندكى از كاشى كارى كنگرههاى ورودى و ايوانها باقى مانده و در حال اجراست. صحن مصلى، كه محل ورود زائران از بلوار شرقى است به سبك چهار ايوانى ساخته شد و فضايى مطلوب براى مناسبتها و مراسمهاى مختلف و نمازجماعتها فراهم آورده كه از اين صحن به عنوان فضاى كمكى مصلى استفاده مىشود.
مصلاى بزرگ كه بعدا از آن سخن خواهيم گفت، به وسيله يك ايوان مزيّن به كاشى و آجر، به صحن مرتبط مىشود. اطراف صحن، غرفهها و راهروهاى ارتباطى مناسبى ساختهاند و در قسمت فوقانى آنها، كتيبه كاشى كارى حاوى خطبه بدون الف حضرت على عليهالسلام را كه از معجزات آن حضرت است نصب كردهاند. در بخشى از صحن، قبورى در سه طبقه ساخته شده كه به فروش مىرسد. اين صحن به همراه مصلاى بزرگ در بهمن 1375 با حضور حجّةالاسلام والمسلمين هاشمى رفسنجانى رياست جمهورى وقت بهره بردارى شد. امكاناتى شامل سرويسهاى بهداشتى و وضوخانه نيز در ساختمان جنبى مصلّى تحت عنوان توسعه مصلّى با زيربناى سههزار متر مربّع احداث شده است. بر اساس دستور توليت محترم آستان، معاونت اقتصادى در حال پيگيرى اجراى طرح چترسايبان متحرك براى صحن مصلى است كه كلّ صحن در پوشش آن قرار گيرد. اين كار براى استفاده مناسبتر از صحن در موقعيّتها و مراسمهاى ويژه صورت مىگيرد. (تصوير شماره 40)
(157)
3 ـ 2 ـ صحن امامزاده حمزه عليهالسلام
اين صحن در قسمت جنوبى حرم امامزاده حمزه عليهالسلام با مساحت 1718 مترمربع ساخته شد. عمليات اجرايى آن در اردى بهشت 73 آغاز گرديد. مكان صحن، ضلع جنوبى صحن قديم باغچه على جان بود. عمليات اجرايى تسطيح و سپس فونداسيون و اسكلت تا پايان آن سال به طور كامل انجام شد و بخشى از نازك كارى نيز با همت پيمانكاران طرح به اجرا درآمد. درب ورودى اصلى صحن نيز در سمت جنوب امامزاده حمزه قرار گرفت. ايوان بزرگ بسيار زيباى ورودى صحن با كاشىهاى لاجوردى و خطوط زيباى ثلث در ضلع شمالى، عظمت خاصى را به اين صحن و آرامگاه بخشيده است. بر روى كتيبههاى اطراف، خطبه بدون نقطه امام على عليهالسلام ، بر روى كاشىها، زينتبخش صحن گشته است. كف صحن با سنگ گرانيت مفروش و آب نمايى در وسط صحن زيبايى خاص به مجموعه داده است. ضلع شمالى صحن تا ابتداى سال 75 تكميل شد و نازك كارى ضلع غربى و شرقى نيز در اواسط سال 75 به پايان رسيد. رواق صحن و رسمى بندى و مقرنس آن نيز انجام و نهايتا در پايان سال 1378 همه قسمتها تكميل و بهره بردارى شد. مجموع مساحت صحن و رواق به 2288مترمربّع مىرسد. صحن امامزاده حمزه محل ورود زائرانى است كه از بست جنوبى وارد حرم مىشوند و با ساير صحنهاى ياد شده ارتباط مىيابند. حياط كوچكى به نام ابوالفتوح رازى نيز اين صحن را به مصلّى وصل مىكند. پروژههاى دار التوليه، سالن اجتماعات و... در مجاورت اين صحن قرار دارد. (تصوير شماره 41)
3 ـ 3 ـ صحن امامزاده طاهر عليهالسلام
در قسمت شمالى مجموعه و در ضلع شرقى حرم امامزاده طاهر عليهاالسلام و در محلّ صحن قديمى آن قرار دارد، كه مساحتى حدود هفتصد متر مربع را به خود اختصاص مىدهد. عمليات اجرايى از 1373 آغاز شد و تا پايان 1374 بخش عمدهاى از ضلع غربى آن نازك كارى و در سال بعد نيز كاشى كارى آن به پايان رسيد. اين ضلع در صحن آيت اللّه
(158)
كاشانى قرار گرفته است. صحن داراى سه ضلع غربى، جنوبى و شرقى است. رسمىبندىهاى ورودى صحن از سوى رواق زنانه امامزاده طاهر عليهالسلام ، سنگفرشهاى كف و بدنه تا پايان سال 1375 نيز تكميل و مجموع صحن و ايوان آن در پايان 1378 بهره بردارى شد.
در ضلع شرقى اين صحن، پروژه بيمارستان (دار الشفاى كوثر) و پروژههاى تختگاه به اجرا درآمد، صحن امامزاده طاهر عليهالسلام در حد فاصل بست شمالى و صحن مصلى قرار دارد و زائرانى كه از بست شمالى به مجموعه وارد مىشوند مىتوانند از طريق آن به حرم راه يابند. يك راهرويى نيز اين صحن را با حوزه علميه برهان و كتابخانه آستان مرتبط مىسازد.اين صحن با آبنما و رواقهاى اطراف، زيبايى خاصّى دارد.
پروژه بازسازى كاشىهاى گنبد امامزاده طاهر عليهالسلام نيز همزمان به اجرا درآمد. ابتدا كاشىهاى فرسوده را برداشتند و سپس كاشىهاى جديد به همان سبك گذشته به رنگ سفيد و لاجوردى به جاى آنها تعبيه كردند. (تصوير شماره 42 و43)
3 ـ 4 ـ حياط شيخ ابوالفتوح رازى
اين حياط را كه وسعت آن حدود 260 مترمربع است، بين صحنهاى مصلى و امامزاده حمزه ساختهاند. عمليات اجرايى در 1374 آغاز و در طى سالهاى 1374 تا 1378 ديوارهاى آن برپا و عمده كاشى كارى حياط در 1379 تكميل شد. از نكات قابل توجه اين حياط، كاشى كارى زيباى آن با طرحهاى اسليمى و لاجوردى است كه بخشى از آن هنوز در حال اجرا و تكميل است.
4 ـ مصلاى بزرگ
در طرح توسعه، ايجاد يك مصلاى بزرگ، براى برگزارى نمازهاى جمعه و ساير مناسبتها پيش بينى شده بود. اين نمازگاه از آن جهت با اهميت است كه از گذشته تا كنون براى انجام چنين همايشهاى عبادى و مذهبى در شهر رى مكانى وجود نداشت.
(159)
مكان مصلى در محل تلاقى محورهاى شمالى و غربى مجموعه طرح توسعه انتخاب شد تا امكان دسترسى مناسب به آن وجود داشته باشد.
عمليات اجرايى اين نمازگاه با زيربناى 8230 متر مربع و با طول و عرض 62 و 36 متر، در دو طبقه با مساحت 2923 متر مربع، از ارديبهشت 1372 آغاز شد. مصلى داراى گنبدى زيبا و مرتفع است. عمليات سازه و فونداسيون و اسكلت آن در 1373 به طور كامل انجام و ديوارهاى داخلى و خارجى، تأسيسات و نازككارى آن نيز در 1374 انجام شد. فضاى مفيد شبستان مردانه حدود 2858 متر و شبستان زنانه 1993 متر، ارتفاع بنا از كف تا انتهاى گنبد سى متر با عمق 22 متر است.
در 1373 آرماتوربندى گنبد بزرگ آن انجام و در پايان آن سال قالب آهنى گنبد پيش ساخته بر فراز مكان آن استقرار يافت و با بتن مخصوص پوشش داده شد. گنبد را با ساقهاى به ارتفاع 5/2 متر و قطر چهارده متر و از نوع شلجمى ساختهاند. آيت الكرسى بر روى كاشىهايى با خط زيباى ثلث گرداگرد مقرنسهاى داخلى سقف كتابت شد. در سقف شبستان نيز نقاشى سنتى و گرههاى گچى كار شده ، كف نيز سنگ فرش، بدنهها گچكارى، براى تأمين نور نيز از شيشههاى رنگى استفاده شده است. ساخت يك محراب زيبا با دو دهانه مقرنس متوالى و تو در تو كه به لحاظ هنرى كم نظير و با كاشى كارى معرق تزيين گشته است، همراه با سوره مباركه جمعه و احاديثى در خصوص نماز، معمارى سنّتى اسلامى را به نمايش مىگذارد.
اين مصلى به لحاظ هنرى، ويژگىهاى بسيار ممتازى دارد ،در يك نگاه خارجى به صورت حجمهايى شكسته و منحنى است كه طى مراحلى روى هم قرار گرفته و در نهايت به گنبد و آسمان ختم مىشود. گنبد آن نيز شبيه گنبد مدرسه سپهسالار است كه در عصر ناصرى ساخته شده است.
سقف اصلى مصلى از داخل شامل 9دهنه است كه 4دهنه از آن به صورت 9كاسه و چهار دهنه ديگر چهار كاسه و يك دهنه نيز گنبد بزرگ در آن اجرا شده است.
در سقف شبستان زنانه و در طبقه دوم و هم چنين قسمت زيرين آن نيز انواع
(160)
گرههاى گچى به صورت كيلويى مقرنس اجرا شده كه نمودى از اعتلاى هنر هندسه اسلامى است.
اطراف شبستان مردانه وستونهاى آن، دو رديف موازى، كتيبههايى ازنوع گچ و كاشى معرق كار شده، كه زيبايى خاصى به مجموعه بخشيده است. اين كتيبهها حاوى قسمتهايى از دعاى عرفه و دعاى افتتاح است. همچنين سقف مصلى با نقاشىهاى زيبا و با اسماء الهى و معصومين عليهم السلام تزئين يافته است.
كف و بخشى از ديوارهاى بنا را با سنگ گرانيت و مرمر پوشانيدهاند.
در داخل مجموعه سيستم سرمايش و گرمايش مجهزى شامل ده دستگاه هواساز نصب شده است.
ساختمان مصلى هم چنين از سيستمهاى پيشرفته صوتى، اعلام و اطفاى حريق و لوسترهاى متعدد روشنايى تشكيل يافته كه اين لوسترها در كارگاههاى لوسترسازى آستانه ساخته شده است.
پروژه مصلى در بهمن 1375 همزمان با ميلاد با سعادت امام حسن مجتبى عليهالسلام و با حضور حجّةالاسلام والمسلمين هاشمى رفسنجانى، بهره بردارى گرديد و هم اكنون نمازهاى يوميه و نيز نماز جمعه و ساير مراسمهاى معنوى و عبادى در اين مصلى انجام مىگردد. بر لوح افتتاحيه مصلى مىخوانيم:
بسم اللّه الرحمن الرحيم
و اقم الصلوة لذكرى
حمد و سپاس فراوان خداوند منان را سزاست كه در پرتو عنايات خاصه او و توجهات ويژه حضرت بقية اللّه الاعظم عجل اللّه تعالى فرجه الشريف در دوران ولايت و رهبرى حضرت آيت اللّه خامنهاى ادام اللّه ظله على رؤوس المسلمين در راستاى اهداف نظام مقدس جمهورى اسلامى ايران در ترويج فرهنگ حيات بخش قرآن و عترت عليهم السلام، ساختمان مصلى بزرگ رى، به وسعت 8000 متر مربع، به عنوان دومين بخش از طرح عظيم توسعه آستانه مقدس حضرت عبدالعظيم الحسنى عليه السلام با اهتمام نماينده محترم ولى فقيه و توليت آستان
(161)
مقدس، حضرت حجة الاسلام و المسلمين محمدى رى شهرى به مرحله بهره بردارى رسيد و همزمان با سالروز خجسته سبط اكبر، حضرت امام حسن مجتبى عليه السلام در روز شنبه پانزدهم رمضان المبارك 1417 هجرى قمرى برابر با ششم بهمن ماه سال 1375 هجرى شمسى با حضور مقام محترم رياست جمهورى اسلامى ايران حضرت حجة الاسلام و المسلمين هاشمى رفسنجانى افتتاح گرديد.
عناوين ساير پروژهها
1 ـ ساختمان دارالتوليه به وسعت 5000 متر مربع
2 ـ ساختمان مركز فرهنگى جوانان به وسعت 4800 متر مربع
3 ـ ساختمان صحن مصلى به وسعت 1700 متر مربع
4 ـ ساختمان صحنامامزاده حمزه بهوسعت 1600مترمربع (تصويرشماره 44 و45 و 46)
5 ـ تختگاهها و راهروها
در دو طرف صحن امامزاده طاهر (جنوبى و شمالى)، فضاهاى خاصى به عنوان استراحتگاه وسفرهخانه درنظر گرفتهشده كهاين ساختمانها به تختگاه موسوم و داراى سه سالن پنجاه متر مربعى است. خانوادهها يا گروهها و هيأتهاى مختلف از شهرهاى دور امكان مىيابند تا لختى در آن بياسايند و سفرهاى گشوده غذايى تناول كنند. تختگاه جنوبى در يك طبقه و تختگاه شمالى در دو طبقه با مجموع زيربناى 1077 متر مربع در مساحت 2280متر مربع احداث گرديده است. فونداسيون تختگاه جنوبى و ضلع شرقى طرح توسعه از بهمن 1372 آغاز و اسكلت آن تا پايان سال بعد به طور كامل استوار گرديد. نيمىاز نازككارىآن انجام وديوارهاى داخلىوخارجىنيز ساخته شد. تختگاه جنوبى داراى دو ضلع جنوبى از صحن مصلى و ضلع شمالى است كه عمليات اجرايى آن دو در 1375 به پايان رسيد و مقرنس بسيار زيباى ميانى آن در 1375 تكميل شد. فونداسيون آن تختگاه شمالى در 1373، و اسكلت آن در 1374 به همراه ديوارهاى داخلى و خارجى استوار و ضلع شمالى و جنوبى آن نيز تا سال 1378 تكميل شد.
(162)
در قسمت ميانى تختگاه شمالى نيز مقرنس زيبايى با تركيب آجر و كاشى، كه گرداگرد سقف زيرين آن كتيبهاى از آجر به خط تزئينى كوفى قرار داده شده، جلوه زيبايى به اين تختگاه بخشيده است. نماى تختگاههاى شمالى و جنوبى نيز در 1379 كاشى كارى شد.
به منظور ايجاد ارتباط صحن عتيق و صحن جديد امامزاده طاهر عليهالسلام ، راهروى سرپوشيدهاى به عرض سه متر اجرا شد كه به اين ترتيب زائران مىتوانند از بست شمالى مستقيما وارد صحن اصلى شوند. ديوارهاى اين راهرو نيز با آجر و نقوش مختلف تزيين شده است.
6 ـ حسينيه اثنى عشرى
يكى ديگر از اماكن مذهبى كه به عنوان مُعوض بنا شد، حسينيه اثنى عشرى بود. اين حسينيه در رژيم گذشته ساخته شده بود و چون در فضاى طرح توسعه قرار داشت، در ابتدا تخريب و با نظر توليت محترم در يكى از زمينهاى موقوفه آستان واقع در ضلع جنوبى پاركينگ شهر رى، مكانى به مساحت 1800 متر مربع به جاى آن انتخاب شد و ساخت حسينيهاى جديد و بزرگتر با زيربناى 5260 متر مربع در دستور كار پروژه قرار گرفت. عمليات اجرايى پىكنى اين پروژه از خرداد 1370 آغاز و پس از اجراى فونداسيون، اسكلت و ديوارها، در سالهاى 76 و 78 نيز بقيه قسمتها از جمله تأسيسات نصب و به مرحله نازك كارى رسيد. اين حسينيه در سه طبقه در 1379 تكميل و به بهرهبردارى رسيد. (تصوير شماره 47)
7 ـ موقعيت مقبرهها و مزارات مجموعه آستان در توسعه جديد
از ديرباز، بهسبب قداست مكانهايى از جمله مقابر و حرمهاى مطهر اهلبيت عليهمالسلام و فرزندان آنان، بسيارى از بزرگان و علما براساس وصيتشان در آن مكانهاى مقدس و مبارك بهخاك سپرده مىشدند. جوار پاك و مطهر عبدالعظيم حسنى عليهالسلام ، آرامگاه ابدى
(163)
بسيارى از رجال، علما، انديشمندان و ساير طبقات مردم گرديده است. برخى از آنان در داخل حرم مطهر، از جمله شبستانهاى مجاور قبور سهگانه امامزادگان واجبالتعظيم و بسيارى ديگر نيز در خارج از حرم، يعنى صحن باغ طوطى و صحن مصلاى بزرگ در خاك آرميدهاند كه در اينجا به نام رجال و برجستگان مدفون در اين اماكن اشاره مىشود، اگرچه شمارش و ذكر نام آنان بهويژه در صحن باغ طوطى بسيار دشوار است، اما در اين مختصر از مشهورترين آن افراد نام مىبريم. شايان ذكر است در توسعه اخير، ضمن هم سطحسازى قبور و سازماندهى آنها، براى ماندگارى نام آنان نيز اقداماتى يكسان به ويژه در داخل رواقها صورت پذيرفته است و نام و مشخصات متوفى، بر روى سنگفرشها با خط نستعليق و در رنگهاى سبز و قرمز ثبت شده است. (تصوير شماره 48)
الف ـ قبور رواق ابوالفتوح رازى
1 ـ ابوالفتوح رازى، مفسر كبير و بزرگ قرآن و صاحب تفسير مشهور ابوالفتوح (ف538ق). نخستين تعمير بر مقبره او در 1315ش انجام شده بود.
2 ـ ميرزا ابوالقاسم قائممقام فراهانى، (1215ق) صاحب منشأت و از رجال بزرگ عصر قاجار، وزير عباسميرزا و وليعهد محمدشاه.
3 ـ ميرزا على فرزند ابوالقاسم قائم مقام فراهانى.
4 ـ ميرزا علىاكبر فرزند ابوالقاسم.
5 ـ ميرزا محمد فرزند ابوالقاسم.
6 ـ ميرزا ابوالحسن فرزند ابوالقاسم.
7 ـ مقبره معروف به دراويش، شامل چند تن از دراويش و صوفيه.
8 ـ شيخ محمدرضا خاتمى بروجردى.
9 ـ حاج ميرزا ابوالفضل كلانترى تهرانى (1316ق)، صاحب شفاءالصدور و شرح زيارة العاشور.
10 ـ حاج ميرزا ابوالقاسم كلانترى (1292ق) كتاب مطارحالانظار.
(164)
11 ـ علامه محمد قزوينى، استاد دانشگاه تهران، نويسنده و مؤلف معاصر(ف1328ش).
12 ـ علامه سيد محمد فرزان، استاد دانشگاه تهران، نويسنده.
13 ـ عباس اقبال آشتيانى، استاد دانشگاه تهران، نويسنده (ف1334ش).
14 ـ ميرزا محمد بوذرى طالقانى (ف1313ش).
15 ـ سيد مصطفى كاشانى فرزند ابوالقاسم.
16 ـ همسر مرحوم ابوالقاسم كاشانى.
17 ـ ميرزا محمدعلى شاه آبادى، حضرت امام خمينى قدسسره (1292 ـ 1369ق)، صاحب تأليفات فراوان در فقه و عرفان.
18 ـ ميرزا محمد ثقفى تهرانى (1313ق ـ 1364ش)، پدر همسر امام خمينى قدسسره ، صاحب تفسير روان جاويد.
19 ـ حاجيه خازنالملوك ثقفى (1359ش)، مادر همسر امام خمينى قدسسره .
20 ـ شيخ محمود تحريرى.
21 ـ ميرزا سيد جعفر حائرى شيرازى.
22 ـ سيد مهدى معتمدالتوليه، از متوليان آستان.
23 ـ سيد ابوالقاسم عصار، فقيه و عارف معاصر.
24 ـ سيد محمدكاظم عصار.
25 ـ ميرزا حبيب، قاآنى شيرازى، شاعر شهير قرن سيزدهم (1270ق).
26 ـ حاج سيد ميرزا جعفر شيرازى.
27 ـ سيد صدرالدين جزايرى.
28 ـ سيد محمد حسن جزايرى.
29 ـ ميرزا محمدعلى شوشترى جزايرى (ف1306ق).
30 ـ حسينعلى موثق السلطان.
31 ـ محمدصادق رأفت.
(165)
32 ـ سيد محمدرضا شمسالادباء.
33 ـ سيد محمدهادى روحالامين.
34 ـ على نورالحكماء.
35 ـ عمادالدين سبزوارى.
36 ـ معاونالدوله.
37 ـ حاج شيخ عبداللّه حائرى.
38 ـ حاج ملاعلى بيدختى.
39 ـ سيد عبدالحسين اعتمادالتوليه.
40 ـ رضاقلى خان سراجالملك.
41 ـ اسداللّه معين الحكماء.
42 ـ جلالالدين محدث ارموى، محقق و نويسنده معاصر.
ب ـ قبور رواق آيتاللّه كاشانى (بالاسر ـ ناصرى)
1 ـ ميرزا ابوالقاسم كاشانى، روحانى مبارز و از سردمداران نهضت ملى نفت (1300 ـ 1340ق).
2 ـ ناصرالدين شاه قاجار. مكان قبر او قبلاً به رواق ناصرى معروف بود كه بهسبب دفن آيتاللّه كاشانى، پس از انقلاب به آن نام تغيير يافت. پس از انقلاب سنگ قبر او را برداشته و به موزه كاخ گلستان منتقل كردند. امروزه علائم و نشانى از قبر او برجاى نيست. اين مكان در گذشته مسجد هولاكو و يا مسجد تيمورى نيز نام داشت كه قبر وى در زاويه غربى مسجد هولاكو بود.(1) (تصوير شماره 49)
1 ـ بر روى سنگ قبر زيباى مرمرين ناصرالدين شاه، ابيات زير ديده مىشد:
|
ناصرالدين شاه ذوالقرنين كاو را آفريد
|
بيهمان از جمله شاهان كردگار بيهمان
|
|
هفدهم روز از مه ذىالقعده با آدينه جفت
|
يافت هنگام زوال شمس، شمس شه زوال
|
|
بود سال عمر شاه اندر شمار شصت و هفت
|
برده در شاهى به پايان زين ثمر پنجاه سال
|
|
الغرض كلك بقا تاريخ شه را زد رقم
|
آفتابى چهره پنهان كرد درگاه زوال
|
(166)
3 ـ جيران، همسر ناصرالدينشاه، كه قبل از وى در اين مكان بهخاك سپرده شد، امروزه نام جيران بر روى مكان دفن او ديده مىشود.
4 ـ عزيزالسلطنه، دختر ناصرالدين شاه (1329ق). وى كمى پايينتر از جيران به خاك سپرده شده و امروزه سنگ نبشتهاى براى وى نگاشتهاند.
5 ـ بانو شريفناصرى (1328ق) خواهر ناصرالدينشاه.
6 ـ عليرضا خان قاجار، عضدالملك (1328ق) نايبالسلطنه عصر قاجار.
7 ـ حاج ملاعلى كنى (1220 ـ 1306ق) از فقهاى معروف قرن سيزدهم و داراى تأليفات متعدد در رجال و فقه.
8 ـ حاج شيخ محمد حسين تنكابنى (ف1327) از علما و فقهاى معاصر.
9 ـ حاج شيخ على مدرس تهرانى (ف1374ق) از علماى مبارز عصر قاجار و شاگرد ميرزا محمدتقى. رهبر انقلاب عراق عليه استعمار انگليس.
10 ـ شيخ ابوالحسن مرندى (ف1349ق).
11 ـ ابوالحسن ميرزا قاجار (شيخالرئيس خراسانى) (1327ق)، صاحب منتخب نفيس.
12 ـ سيد على آقا يزدى طباطبايى (ف1350ق) صاحب وسائل مظفرى.
13 ـ سيد رضا فيروزآبادى.
14 ـ شيخ عبدالنبى نورى (ف1344ق) از علما و فقهاى مبارز عصر قاجار و شاگرد ميرزاى شيرازى.
15 ـ ميرزا مسيح طالقانى (ف1339ق) از علماى معاصر و شاگرد ميرزاى جلوه.
16 ـ ميرزا احمد آشتيانى، فرزند ميرزا محمد حسن آشتيانى (1300 ـ 1395ق) از علما و عرفاى معاصر.
17 ـ ميرزا محمد آقازاده كفايى خراسانى (1294 ـ 1356ش).
18 ـ ميرزا ابوالحسن شريفى خراسانى (شريفالعلماء).
19 ـ سيد محمدعلى اعتمادى، فرزند ميرعبدالحسين اعتمادالتوليه (1341ق).
(167)
20 ـ حاج اسماعيل منشىزاده، فرزند حسن (1289 ـ 1362ق).
21 ـ مير سيد حسين معينى (1362ق).
22 ـ ميرزا ابوتراب امامى، امامجمعه كاشان (1362ق) و همسرش
23 ـ سيفاللّه وحيد دستجردى (1378ش) رئيس جمعيت هلال احمر.
24 ـ سيد محمدرضا غفورى سبزوارى (1361ش).
25 ـ حاج سيد محمد جواد موسوى بجنوردى.
26 ـ حاج ملا محمدجعفر مجتهد تهرانى (1238 ـ 1313ق).
27 ـ امير امنع اميرسليمانى (1255 ـ 1320ش).
28 ـ شيخ محمود علايى (ف1365ش)، مدير و مؤسس حوزه علميه شهررى، فرزند شيخ محمد علايى كرهرودى.
29 ـ شيخ حسين لنكرانى، فرزند شيخعلى (1300ق ـ ف1368ش).
30 ـ شيخ محمدتقى فلسفى، واعظ شهير معاصر.
31 ـ ميرزا ابوالحسن جلوه (1238 ـ 1314ق)، حكيم متأله، فرزند سيد محمد، صاحب تأليفات فراوان در فلسفه و حكمت.
32 ـ حاج ملا محمد آملى، فرزند على (1262 ـ 1336ق) از فقها و حكماى عصر مشروطيت و از ياران شيخ فضلاللّه نورى و از طرفداران مشروطه مشروعه.
33 ـ عبدالعظيم قريب، استاد دانشگاه و نويسنده.
ج ـ قبور رواق حاج اسماعيل رضايى
1 ـ حاج اسماعيل رضايى، برادر طيب رضايى كه همراه وى در 1342ش توسط مأموران ساواك اعدام شد.
2 ـ بديعالزمان فروزانفر، استاد دانشگاه، نويسنده و محقق معاصر.
3 ـ حاج محمداسماعيل رضوانى، از شهداى 15 خرداد 1342.
4 ـ نظام وفا، نويسنده و شاعر معاصر.
(168)
5 ـ ابوالفتح ميرزا دولتشاهى، از رجال سياسى معاصر.
6 ـ سيد محمد حسن خاتونآبادى.
7 ـ خاندان قهارى.
8 ـ ميرزا جمالالدين نورى.
9 ـ اماناللّه خان اردلان از رجال و دولتمردان عصر قاجار و پهلوى.
10 ـ فروغالملك اردلان.
11 ـ اعتضاد ملكزاده، از رجال سياسى معاصر.
12 ـ فريدون ميرزا سالور، از شاهزادگان قاجارى.
13 ـ عليقلى ميرزا اعتضادى، از شاهزادگان قاجارى.
14 ـ اميرى فيروزكوهى، شاعر معاصر. (تصوير شماره 50)
د ـ قبور رواق امامزاده حمزه
1 ـ ميرزا ابوالحسن بن مير سيدعلى، از متوليان آستان حضرت عبدالعظيم در اواخر دوره قاجار.
2 ـ شيخ ذبيحاللّه محلاتى (1310 ـ 1365ق)، صاحب اختران تابناك يا كشفالكواكب كه شرح كاملى از زندگى امامزادگان مدفون در رى را در آن كتاب ارايه كرده است.
ه ـ ورودى رواق عتيق
1 ـ شيخ عبدالرحيم بن شيخ آقا بزرگ كنى (1367ش).
و ـ قبور صحن مصلى
در اين صحن كه قبلاً صحن باغچه عليجان بوده قبور بسيارى وجود دارد كه در طرح توسعه ضمن يكسانسازى آنها، نام متوفيان بر روى سنگفرشها خطاطى شده
(169)
است. از مشهورترين آنها مىتوان به طيب حاجرضايى اشاره كرد كه در خرداد 1342 توسط رژيم پهلوى اعدام شد.
ز ـ قبور صحن باغ طوطى
اين صحن در سمت شمال غرب مقبره حضرت عبدالعظيم عليهالسلام و خارج از آن قرار دارد. اينجا بهعنوان قبرستان عمومى است و بسيارى از رجال و شخصيتهاى سياسى، علمى و انديشمندان و نيز ساير طبقات مردم، كه تعداد آنها بىشمار است مدفون هستند. از مشهورترين قبور صحن باغطوطى مىتوان به موارد زير اشاره داشت:
1 ـ ستارخان سردار ملى.
2 ـ شيخ محمدخيابانى.
3 ـ سيد شرفالدين امير خليلاللّه، از متوليان آستان در قبل از صفويه.
4 ـ ميرزا ابراهيم شيخالاسلام نوه مير سيد حسين خاتمالمجتهدين در عصر صفويه، از متوليان آستان در عصر صفوى.
5 ـ ميرزا ابوالحسن علامه شعرانى، فرزند شيخ محمد (1320 ـ 1392ق)، از فقهاى معاصر و صاحب تأليفات عديده در تفسير، اخلاق و عرفان؛ او در مقبره خانوادگى زمردى، روبهروى باغ طوطى مدفون است، يعنى در مجاورت بازارنو.
6 ـ شيخ محمدباقر كمرهاى، مؤلف و مترجم معاصر.
ب ـ بخش دوم: ايجاد و احداث مراكز فرهنگى و علمى
در طرح توسعه و بازسازى، توليت آستان بيش از هر چيز در تلاش بود تا به اين مجموعه، كه در گذشته صرفا يك مركز زيارتى بود، اعتبارى علمى و آموزشى بخشيده و در اين خصوص براى جذب طالبان و علاقهمندان علوم دينى و اسلامى منشأ اقداماتى گردد؛ لذا در طرح اوليه، بخش عمدهاى از تلاشها مصروف ايجاد مراكز علمى و فرهنگى شد، كه در اين فصل به اختصار آنان را توصيف و تشريح مىكنيم.
(170)
1 ـ دانشكده علوم حديث
يكى از برنامههاى توسعه، ايجاد دانشكدهاى براى آموزش و فراگيرى علم حديث در مجموعه آستان بود، دانشكدهاى كه بتواند همگام و مشابه ساير دانشكدههاى عصر حاضر، در موضوعى خاص و منحصر به فرد يعنى علم حديث، دانشجويان علاقمند را به جامعه علمى تقديم كند، امرى كه در جامعه و انديشه شيعى جايگاهى ويژه دارد و پس از قرآن به عنوان ريشه و سرچشمه سنت مورد توجه قرار مىگيرد. در نظام آموزشى كشور، يعنى در دانشگاهها و موسسات آموزشى تا اين دوران، علم حديث تنها صرفا در برخى از مراكز به عنوان يك گروه تخصصى و نه بيشتر از آن مورد توجه بود، اما به سعى و اهتمام جدى توليت محترم آستان، كه خود در حديثشناسى از رجال و متخصصان بوده و ميزان الحكمه ايشان نشانگر اين ادعا است، به آموزش علم حديث تا حد ايجاد دانشكدهاى اختصاصى توجه شد و اين افتخار تنها به مجموعه آستان مبارك اختصاص يافت. دانشكده حديث از موسسات آموزش عالى غير دولتى ـ غيرانتفاعى است كه با مجوز رسمى شوراى عالى انقلاب فرهنگى احداث شده و زير نظر مؤسسه فرهنگى دارالحديث و معاونت فرهنگى آستان فعاليت مىكند.
اهدافى كه در اساسنامه اين دانشكده بيان گرديده است عبارتند از:
1 ـ تربيت دبيران و مربيان متخصص در علوم حديث و معارف دينى.
2 ـ تربيت محققان و كارشناسان در زمينه مطالعات و تحقيقات اسلامى شاخههاى مربوط به علوم حديث.
3 ـ تربيت مبلغان معارف اسلامى براى داخل و خارج كشور و تأمين نيازمندىهاى خانههاى فرهنگ جمهورى اسلامى.
4 ـ جذب داوطلبان مطالعات و تحقيقات علوم حديث از كشورهاى اسلامى.
5 ـ فراهم ساختن امكانات ارتقاى سطح علمى ـ فرهنگى كارشناسان سازمانهاى دولتى و نهادهاى انقلاب اسلامى.
6 ـ شناخت استعدادها و فراهم ساختن امكانات براى ادامه تحصيل افراد علاقمند
(171)
در دورههاى بالاتر جهت تربيت محدث، مبلغ، محقق و اسلام شناس.
هدف اصلى تأسيس دانشكده علوم حديث در كنار مرقد حضرت عبدالعظيم حسنى عليهالسلام گرامى داشت مقام علمى و حديثى ايشان است كه با لقب محدث از او ياد شده است.
عمليات احداث دانشكده علوم حديث از تابستان 1373 آغاز و به مدت سه سال به بهرهبردارى رسيد. زيربناى در نظر گرفته شده بالغ بر 20هزار مترمربع با مساحت 5432 مترمربع بود. پروژه از ارديبهشت 1373 آغاز و ابتدا زيربناى بخش آموزشى پىكنى شد. فونداسيون در سال 1374 و نيز اجراى ستون، تير و پوشش سقف تا 90% و ديوارهاى داخلى و خارجى تا 20% آن انجام شد. قسمت ادارى اين پروژه به دليل مشكلات مربوط به زمين آن نسبت به بخش آموزشى از كندى كار برخوردار بود.
در سال 1374، فونداسيون، اجراى ستون تير و پوشش سقف و ديوارهاى خارجى و داخلى ادامه يافت. اجراى اين پروژه در قالب چهار بلوك، يعنى بلوكهاى 1،3،6 و 7 انجام پذيرفت. در اين بلوكها تقريبا به طور همزمان اجراى سقف، و نصب ستون با سرعت و بر اساس زمان پيشبينى شده پيشرفت مطلوبى حاصل كرد كه در نتيجه در 1376 مراحل نهايى اجراى اسكلت به پايان رسيد.
مرحله دوم اجراى عمليات شامل نماسازى و تعبيه درها بود كه تا پايان 1378 تكميل و با حضور رئيس مجمع تشخيص مصلحت نظام بهره بردارى شد. اين مجموعه داراى سه ضلع غربى، جنوبى و شرقى با دو حياط بخش ادارى و آموزشى است كه در سه طبقه ساخته شده است.
لوح افتتاحيه دانشكده حديث
«خداوند متعال را سپاس مىگوييم كه در پرتو عنايات و الطاف خاص حضرت ولى عصر ارواحنا لتراب مقدمه الفداء و همزمان با يكصدمين سال ولادت حضرت امام خمينى قدسسره و در دوران ولايت و رهبرى حضرت آيت اللّه
(172)
خامنهاى مدظله و در راستاى ترويج علوم و معارف قرآنى و بسط و گسترش روايات و احاديث اهل بيت عصمت و طهارت عليهما السلام، ساختمان دانشكده علوم حديث به وسعت 20000 (بيست هزار) متر مربع و شامل دو بخش آموزشى و ادارى، كتابخانه، تالارهاى سخنرانى، مجموعه ورزشى و مركز نجوم به عنوان سومين بخش از طرح عظيم توسعه آستان مقدس حضرت عبدالعظيم و با اهتمام نماينده ولى فقيه و توليت آستان، حضرت حجة الاسلام و المسلمين محمدى رى شهرى به مرحله بهره بردارى رسيد و در ايام ولادت باسعادت حضرت اميرالمؤمنين امام على عليه السلام در روز يكشنبه چهاردهم رجب المرجب سال 1420 ق برابر با دوم آبان 1378 با حضور رياست محترم مجمع تشخيص مصلحت نظام، حضرت حجة الاسلام و المسلمين هاشمى رفسنجانى افتتاح گرديد.
عناوين ساير ساختمانهاى اين بخش
1 ـ تالار همايش شيخ صدوق به وسعت 5800 متر مربع.
2 ـ بست جنوبى به وسعت 1000 متر مربع.
3 ـ موزه آستان به وسعت 3000 متر مربع. (تصوير شماره 51)
1 ـ 1 ـ امكانات آموزشى و پژوهشى
از آن جا كه اين مكان يكى از مراكز علمى و آموزشى است، بر اساس اهداف ذكر شده به امكانات مختلف آموزشى و پژوهشى مجهز گرديده تا بتواند اهداف ياد شده را تحقق بخشد و بستر مناسبى را براى تربيت هر چه بهتر محققان و كارشناسان علوم حديث فراهم سازد.
الف ـ بخش آموزش (معاونت آموزش)
در بخش آموزش مجموعه زير مورد توجه قرار گرفته است.
1 ـ كلاسهاى درس
(173)
در اين مجموعه شانزده باب كلاس درس پنجاه نفره به مساحت هر يك 44 متر مربع با امكانات و وسايل مرسوم كلاسهاى دانشگاهى و نيز تعداد هفت باب كلاس 70نفره براى دروس مشترك، با مساحت 72 متر مربع ساخته شده است. (تصوير شماره 52)
2 ـ تالارهاى همايش
دوتالار اجتماعات 120نفره و يك تالار همايش به گنجايش پانصد نفر در دانشكده ساخته شده است كه پذيراى دانشجويان و محققان از نقاط مختلف است. تالارهاى اجتماعات مزين به نام دو تن از فقها و محدثان شيعه، شيخ طوسى و شيخ مفيد است.
3 ـ آزمايشگاه زبان
اين آزمايشگاه به منظور تحقق يكى از اهداف دانشكده، مبنى بر تربيت مبلغان و مروجان فرهنگ اسلامى براى كشورهاى مختلف شكل گرفته كه داراى تجهيزات صوتى و تصويرى جهت آموزش زبان عربى و انگليسى، به ظرفيت 32 نفر است. (تصوير شماره 53)
ظرفيت پذيرش دانشجو و كادر هيأت علمى
اين دانشكده از نيمسال اول تحصيلى 79-78 تعداد شصت دانشجو و در نيمسال اول تحصيلى 79-80، 46نفر و نيمسال اول تحصيلى 80-81، پنجاه نفر و در مجموع تا پايان سال تحصيلى 81-82 حدود 230 دانشجو را پذيرش كرده است كه در خرداد 1382 نخستين فارغ التحصيلان آن جذب بازار كار خواهند شد. شايان گفتن است كه نيمى از دانشجويان پذيرفته شده از بين خواهران و نيمى از برادران هستند. ظرفيت نهايى اين دانشكده براى پذيرش دانشجو 600نفر است.
دانشجويان از طريق آزمون سراسرى و به صورت نيمه متمركز پذيرش مىشوند. در وهله نخست بيست برابر ظرفيت پذيرش، از سوى سازمان سنجش به دانشكده اعلام و پس از شركت در آزمون اختصاصى كتبى و شفاهى كه به وسيله دانشكده برگزار مىشود تعداد مورد نياز انتخاب و پذيرش خواهند شد. آنان بايد 135 واحد شامل پنجاه و سه
(174)
پيش نياز، هفتاد واحد تخصصى و دوازده واحد عمومى را بگذرانند.
ايندانشكده داراى دوكادر هيأت علمى ثابت و چندين كادر هيأت علمى پاره وقت است كه اين اشخاص، هم در حوزه و هم در مراكز دانشگاهى مشغول تدريس هستند.
بر اساس تلاشهاى معاونت آموزش، اين دانشكده، كه هم اكنون فقط در يك رشته علوم حديث در مقطع كارشناسى دانشجو مىپذيرد، اقداماتى را نيز براى اخذ مجوز دورههاى كارشناسى ارشد در رشتههاى زير انجام داده است:
1 ـ علم الحديث. 2 ـ مصطلح الحديث. 3 ـ تفسير اثرى. 4 ـ گرايش كلام و عقايد. 5 ـ اقتصاد اسلامى. 6 ـ مديريت اسلامى. 7 ـ تاريخ و سيره. 8 ـ عرفان اسلامى. 9 ـ اخلاق. 10 ـ نهج البلاغه. 11 ـ قرآن و حديث. 12 ـ رجال حديث. اكنون مجوز سه گرايش كارشناسى ارشد عقايد و كلام، عرفان و تفسير اثرى گرفته شد. و قرار است پس از احداث دانشگاه حديث در قم، دانشجويان ارشد در آن مركز مشغول تحصيل شوند.
شايان گفتن است مقطع كارشناسى علوم حديث اين دانشكده بر اساس سيصد و سومين جلسه شوراى عالى برنامه ريزى مورخ 2/7/1374 به تصويب رسيده است. طرح اين دوره از سوى كميته الهيات و معارف اسلامى گروه علوم انسانى شوراى عالى برنامه ريزى ارايه شده بود.
ب ـ بخش پژوهش (معاونت پژوهشى)
بخش پژوهش يكى از بخشهاى مهم دانشكده است كه بر اساس اهداف دانشكده شكل گرفته و وظيفه فراهم ساختن بستر مناسب براى تحقيق و پژوهش دانشجويان را بر عهده دارد.
امكانات پژوهشى و تحقيقاتى
1 ـ كتابخانه تخصصى علم الحديث
اين كتابخانه كه مخزن آن در زيرزمين دانشكده قرار دارد، مساحتى حدود 770 متر
(175)
را به خود اختصاص مىدهد كه از ظرفيت اسمى 250 هزار جلد كتاب برخوردار است. به هنگام افتتاح در آبان 1378 با چهار هزار عنوان كتاب، فعاليت خود را آغاز كرد كه اكنون اين داراى بيست هزار جلد است. 70% آن در زمينه حديث و 30% در موضوعات متفرقه و مختلف است. در اين كتابخانه مخزنى به مساحت 24 متر مربع براى نسخههاى خطى نيز در نظر گرفته شده كه ظرفيت صد هزار نسخه دارد و قرار است نسخههاى خطى آستان به اين مكان منتقل شود. البته اكنون چهارصد نسخه خطّى در آن نگهدارى مىشود. كتابخانه داراى تالار قرائتى به مساحت 150 متر مربع است. در اين مكان، بخش نشريات نيز با 65 نشريه كامل، 53 عنوان مجله و فصلنامه و دوازده روزنامه به امر اطلاع رسانى مشغول است. مركز رايانه كتابخانه نيز مجهز به ده دستگاه رايانه است. (تصوير شماره 54 و55)
2 ـ مركز نجوم و ستارهشناسى
يكى از امتيازات مهم دانشكده، برخوردارى از امكانات تحقيقاتى و آموزشى پيرامون ستارهشناسى و نجوم است. دانشكده حديث براى ترويج علوم و معارف الهى، احياى فعاليتهاى ستارهشناسى قرون گذشته به ويژه در اعصار اسلامى و ارايه امكانات مختلف علمى و آموزشى براى جوانان منطقه محروم جنوب تهران به تأسيس يكى از مجهزترين مراكز تحقيقاتى و آموزشى اقدام كرده است. اين مركز فعاليت رسمى خود را در 1379 آغاز كرد. رصدخانهاى به نام عبدالرحمان صوفى رازى، منجم معروف رى، كتابخانه تخصصى نجوم، لابراتوار عكاسى، آسمان نما، تالار علم، واحد سمعى و بصرى، نمايشگاه عكس، و شبكه اينترنت و نرمافزارهاى نجومى از تجهيزات اين مركز است.
رصدخانه ياد شده در دو نوع مدرن و قديم ساخته شده است. رصدخانه قديم به نام ابوحمزه خجندى است كه در قرن هفتم هجرى مؤسس اولين رصدخانه در كوه بىبى شهربانو بوده است. در اين رصدخانه از ابزار آلات قديمى و كهن نجوم از جمله اسطرلاب، زاويه سنج، زيج و... براى آموزش استفاده مىشود.
(176)
رصدخانه به سبك مدرن نيز به نام عبدالرحمان صوفى رازى از منجمان همين خطه نامگذارى شده كه داراى يك گنبد دوار متحرك به قطر چهار متر و دريچهاى به عرض يك متر است. يك عدد تلسكوپ شكستى با فاصله كانونى هزار ميلىمتر و قطر عدسى شيئى 180 ميلى مترى با توانايى بزرگنمايى سى الى پانصد برابر در آن مستقر است. اين تلسكوپ به نام سلسترون، ساخت آمريكا و در كشور ما پيشرفتهترين نوع تلسكوپ و منحصر به فرد است. علاقهمندان مىتوانند با استفاده از دوربينهاى حرفهاى موجود در رصدخانه از اجرام آسمانى عكس بردارى و در لابراتوار همين مركز ظهور كنند. مركز نجوم، كتابخانهاى تخصصى نيز با هزار عنوان كتاب دارد. سه دستگاه رايانه نيز امكان ارتباط با شبكه اينترنت و ارتباط با مراكز نجومى جهان را برقرار مىسازد. در اين مركز يك كلاس به نام تالار علم وجود دارد كه در آن جا به آموزش نجوم مىپردازند. آسمان نمايى كه بر فراز اين مركز استقرار يافته داراى گنجايش سى الى چهل نفر است و گنبدى به قطر پنج متر آن را تشكيل مىدهد. اين مجموعه از 1379 در حال بهرهبردارى است و تاكنون چند همايش علمى و نجومى نيز در آن برگزار شده است. يكى از دورههاى مهم طرح سراسرى رؤيت هلال ماه در ايران (چهارمين دوره) در چهار روز از 23/5/81 لغايت 26/5/81 با شركت 120 نفر از كارشناسان و ستارهشناسان كشور از سوى اين مركز برپا شد. در اين برنامه استادان صاحب نظر و متخصص در امر نجوم پيرامون مسائل نجومى و رؤيت هلال ماه از جمله در خصوص ركوردهاى رؤيت هلال ماه، تجارب رصدى رؤيت هلال و روشهاى علمى براى پيشبينى رؤيت سخنرانى كردند و نيز كارگاههاى علمى رويت هلال در كنار آن برپا شد. شايان گفتن است نخستين فعاليت سازمان يافته علمى چند قرن اخير در خصوص جمع آورى اطلاعات رصدى نقاط مختلف ايران به منظور اصلاح روشهاى نظرى محاسبات نجوم در 1373 در كشور برگزار شده بود.
علاوه بر آن هيأتهايى براى تعيين و رويت هلال ماه بويژه در ماه شعبان و شوال به اين مركز آمده و از امكانات آن بهره بردهاند. مديريت مركز نجوم اخيرا از دانشكده جدا
(177)
شده و به معاونت فرهنگى آستان منتقل شده است؛ اما محل آن هم چنان در دانشكده قرار دارد. البته در مدرسه علميه برهان نيز آسمان نمايى به همراه دارالعلم ساخته و آماده بهرهبردارى است. (تصوير شماره 56 و 57)
3 ـ دفتر مطالعات و تحقيقات
معاونت پژوهشى براى انسجام و هدايت امور تحقيقاتى دانشجويان و حمايت از آنها، دفترى با عنوان مطالعات و تحقيقات دانشجويى ايجاد كرده است. در اين دفتر، چند فصلنامه از مقالات و كارهاى دانشجويان منتشر گرديده از جمله حديث انديشه كه تاكنون چهار شماره آن چاپ شده است و نيز روايت، دستاورد و رهيافتگان از ديگر نشريات منتشره داخلى اين دفتر است.
ج ـ بخش فرهنگى رفاهى (معاونت فرهنگى دانشجويى)
يكى از اهداف اين بخش برقرارى امكان تفريحات سالم و تسهيلات لازم براى رفاه دانشجويان و به تبع آن تأمين بهداشت روانى و ايجاد روحيه نشاطآميز براى دانشجويان است كه در امور تربيتى و آموزشى نقش مثبت و سازندهاى دارد. امكانات فراهم شده در محورهاى زير قابل اشاره هستند:
1 ـ امكانات ورزشى شامل استخر سرپوشيده، همراه با سونا و جكوزى، سالن بدن سازى مجهز به وسايل لازم و سالن فوتسال.
2 ـ امكانات خوابگاهى و تغذيه كه براى برادران و خواهران تهرانى و شهرستانى خوابگاههايى تهيه شده است. ظرفيت اتاقهاى آن از چهار تا هفت نفر است و در مجموع هفتاد نفر ظرفيت دارد. هم چنين سرويس غذاخورى به مساحت سيصد متر مربع با پرداخت سوبسيد براى تغذيه دانشجويان از ديگر امكانات اين مجموعه است.
شايان ذكر است اين دانشكده برخلاف نام غيرانتفاعى آن، از ناحيه دانشجو درآمدزا نيست؛ بلكه كمك هزينه و وامهاى تحصيلى، بيمه دانشجويى نيز براى آنان اختصاص مىيابد.
(178)
در پايان شايان ذكر است اين دانشكده داراى هيأت امنايى است كه عبارتند از:
1 ـ حجة الاسلام و المسلمين سيد على قاضى عسكر، كه اكنون رياست دانشكده را به عهده دارند.
2 ـ آقاى رحمانى، استاندار تهران.
3 ـ دكتر سيد جعفر شهيدى، استاد دانشگاه و نويسنده.
4 ـ دكتر محمد باقر حجتى، استاد دانشگاه و نويسنده.
5 - دكتر صادق آئينه وند، استاد دانشگاه و نويسنده.
6 ـ دكتر مهدوى راد، استاد دانشگاه و نويسنده.
7 ـ دكتر تفرشى.(1)
2 ـ تالار شيخ صدوق و شيخ كلينى
در طرح توسعه آستان به علت فقدان يك تالار و فضاى مناسب براى انجام همايشها تالارى مجهز و بزرگ براى اجراى رسالتهاى فرهنگى مورد نظر پيشبينى شد. عمليات اجرايى آن در ارديبهشت 1373 آغاز شد. اين تالار با ظرفيت پانصد نفر در مساحت 1233 و زيربناى 5800 متر مربع با تمامى امكانات مورد نياز يك تالار استاندارد طراحى شد. ابتدا عمليات گودبردارى و سپس اجراى فونداسيون را آغاز و اسكلت بتنى آن تا پايان سال 1374 تكميل گرديد. ديوارهاى داخلى و خارجى تا 1375 كامل شد. عمليات نازك كارى كه از 1373 شروع شده بود، بخشى در سال 1374 و بقيه در سالهاى 1375 و 1376 به پايان رسيد.
طبقه همكف تالار نيز در 1377 سنگفرش و هم زمان كانال كشىهاى داخلى آن انجام شد.
1 ـ اطلاعات ارايه شده پيرامون دانشكده حديث و بخشهاى مربوطه از مصاحبه با حجة الاسلام و المسلمين صادقى مسئول محترم روابط عمومى دانشكده استفاده شده است.
(179)
عمليات نازك كارى سقف و ديوارهها و سرسراى ورودى تا 1378 ادامه يافت. در زيرزمين، تالارى ديگر با عنوان شيخ كلينى احداث شد. در ابتداى اين تالار سالن انتظارى نيز پيشبينى و نازك كارى آن در 1378 به پايان رسيد. اين تالار همراه با دانشكده علوم حديث در اواخر آن سال بهره بردارى شد. شايان گفتن است از اين تالارها براى برگزارى گردهمايىها، سمينارها و برنامههاى فرهنگى آستان و مؤسسات وابسته و نيز نهادها و ادارات استفاده مىشود. (تصوير شماره 58 و59)
3 ـ موزه جديد
به رغم وجود تمدن ديرينه و كهن شش هزار ساله رى، اين شهر تا قبل از طرح توسعه از داشتن يك موزه محروم بود. آستان حضرت عبدالعظيم عليهالسلام نيز كه در طول تاريخ، هدايا، تحف و گنجينههاى متعددى را از سوى پادشاهان و شخصيتها به خود پذيرا مىشد، فاقد يك موزه بزرگ و استاندارد براى نگهدارى و صيانت از اين ذخائر تاريخى و گرانمايه بود. در طرح توسعه پروژهاى به اين منظور (در ضلع جنوب شرقى مجموعه) در نظر گرفته شد تا با فضاى مورد نياز بتوان اشياء و آثار قديمى، كه از اطراف و اكناف اين سرزمين كهن بر اساس كاوشهاى باستانشناسى كشف شده و يا ابزار و اشياى هنرى تقديم شده به آستان به عنوان ميراث فرهنگى كشور نگهدارى و سپس به نمايش و بازديد علاقهمندان گذاشته شود. لازم به ذكر است آثار و اشيايى كه از قديم الايام در آستان تعبيه و مورد استفاده بوده و سپس جاى خود را به اشياء و لوازم جديدترى داده است در اين موزه نگهدارى مىشوند.
اين پروژه با زيربناى 4130 مترمربّع در سه طبقه و با مساحت 1159 متر مربع عمليات خاكبردارى آناز دى1373 آغاز شد. اسكلت بههمراه پوشش سقف و ديوارهاى داخلى و خارجى در 1374 برپا و ضلع شرقى و جنوبى آن نيز در پايان آن سال تكميل شد.
عمليات نازك كارى موزه در 1374 آغاز و در سال بعد پايان يافت. گچبرىهاى زيبا به همراه كتيبه گچى و آيينه كارى اطراف آن، كه مزين به آيات الهى با خط ثلث بود و نيز
(180)
سقف چهاركاسه در قسمت ميانى موزه كه بسيار زيبا است در 1377 تكميل گشت. نماى شرقى موزه، با معمارى سنتى و استفاده از آجر و كاشى نماسازى و كتيبههاى آجرى با اسامى جلاله و نامهاى ائمه شيعه بر زيبايى آن افزوده است. اين موزه كه از امكانات و تجهيزاتى شامل لوازم ضدحريق و آتش نشانى، لوازم بهداشتى و ملزومات ديگر، آسانسور، كانالهاى هواساز نيز برخوردار است در 1378 افتتاح شد. (تصوير شماره 60)
4 ـ مركز فرهنگى جوانان
از آن جا كه شهر رى، به رغم نزديكى به تهران به لحاظ وجود مراكز فرهنگى از محرومترين شهرها محسوب مىگشت، با توسعه فضاى شهرى و اجراى طرح شهر سالم در سالهاى اخير، لزوم وجود چنين مركزى بيش از پيش احساس مىشد. شهر رى با فرهنگ و تمدنى ديرينه از اين كمبودها تا دوران اخير رنج مىبرد؛ لذا دست اندركاران و توليت آستان، بيش از پيش بر ايجاد مراكز فرهنگى براى جوانان تأكيد مىكرد؛ لذا در اولويتهاى طرح توسعه، پروژهاى براى اين منظور مدّنظر قرار گرفت. عمليات اجرايى ساختمان مركز فرهنگى با زيربناى 5260 و مساحت 1792 متر مربع بود كه از اسفند 1372 آغاز و در 1373 فونداسيون و اسكلت آن در دو طبقه برپا شد. ديوارهاى داخلى و خارجى و تأسيسات در 1374 و 1375 به اجرا در آمد. در اين بنا همانند ساير بناها نازك كارى و گچ برىهاى بسيار زيبايى به صورت مقرنس كار شد كه در سالهاى 1375 تكميل گرديد. امكانات آموزشى و علمى قابل توجهى در ساخت اين مجموعه فرهنگى پيشبينى شد؛ از جمله سالن كتابخانه، كلاسهاى آموزشى، هنرى، سالن نمايش، كارگاههاى هنرى، سمعى و بصرى، كه در بخشهاى مختلف هنرى فيلم سازى، نمايش و بازيگرى علاقهمندان زيادى را به خود جلب كرده است. امكانات ويژهاى براى خواهران از جمله مدرسه قرآن، برنامههاى هنرى، صنايع دستى و ساير فنون مربوط به خواهران در نظر گرفته شد كه اينك با استقبال خوبى روبهرو شده است. برگزارى اردوهاى سياحتى و زيارتى نيز از ديگر برنامههاى اين مركز است.
(181)
5 ـ حوزه علميه برهان
اگرچه در گذشته آستان جذابيتهاى علمى نيز داشت و همانند ساير اماكن و زيارتگاهها، مدرسهاى در جوار آن براى تربيت و آموزش طلاب ساخته شده بود؛ اما اين مدرسه فضاى كوچكى داشت و جايگاه آن با مجموعه متناسب نبود. اين مدرسه كه در عصر سلجوقى و در دوران طغرل بيك در مجاورت بازار قديم و مسجد جامع در دو طبقه ساخته شد، به مدرسه عتيق معروف گشت؛ آن را در دورههاى مختلف بازسازى و تعمير كردند. سنگى كه در مدخل مدرسه از طرف بازار نصب شده است باتاريخ 1206 ق، نشان از تعمير اين مدرسه در عصر آقامحمد خان قاجار مىدهد.
اين حوزه علميه بعدها در دوران رضاخان به دبستان تبديل شد و در 1364 ق توسط مرحوم حاج شيخ على اكبر برهان تهرانى در دو طبقه بازسازى و به عنوان حوزه علميه به نام خود ايشان افتتاح گشت. اين حوزه تا قبل از توسعه جديد حدود صد طلبه و ده مدرس داشت و كتابخانهاى نيز در آن احداث شده بود كه در طرح توسعه جديد به لحاظ آن كه گنجايش كافى براى جذب استادان و روحانيون نداشت، تخريب و ساختمان بزرگترى با زيربناى 9500 و به مساحت 5250 متر مربع در سه طبقه، به جاى آن يعنى در جوار مقبره امامزاده طاهر عليهالسلام ساخته شد. حياطى نيز به وسعت 600 متر براى آن اختصاص يافت. عمليات پىكنى آن در پايان 1374 و بقيه مراحل پروژه از جمله سنگ بدنه و كف، نماى حياط، و ساير كارهاى روبنايى نيز انجام و در 1380 كل پروژه به اتمام رسيد كه البته هم اكنون تزئينات داخلى آن از جمله آسمان نما و دارالعلم در حال تكميل است. (تصوير شماره 61)
6 ـ كتابخانه جديد
شهر رى در اعصار اسلامى مهد علم و دانش و كتابخانههاى آن شهره آفاق بوده است. در قرن چهارم تنها چهار هزار شتر كتابهاى كتابخانه صاحببن عباد را حمل
(182)
مىكردند. اين شهر در دوران طلايى فرهنگ و تمدن درخشان اسلامى به عنوان پايتخت آل بويه مورد توجه دانشمندان و انديشمندان بوده است؛ لذا همواره غنىترين كتابخانهها و ارزشمندترين كتب را براى فراهم ساختن ابزار كار تحقيق آن دانشمندان در خود جا مىداده است. وزير دانشمند و شيعى فخرالدوله يعنى صاحببن عباد و نيز ابوعلى سينا در اين خصوص تلاشهاى زيادى انجام دادهاند. متأسفانه كتابخانه شهر رى در عصر مغول همانند ساير نقاط دستخوش غارت و آتش سوزى قرار گرفت و به كلى از بين رفت و هرگز تلاشهاى اعصار بعدى نتوانست آن را به جايگاه اصلى بازگرداند. امروزه در شهر رى تنها يك كتابخانه با حداقل امكانات توسط وزارت ارشاد ساخته شده است. كتابخانه ديگرى نيز در آستان در جنب صحن مصلى موجود است كه در 1324ش تأسيس شد. اين كتابخانه حدود 2200 جلد كتاب دارد كه برخى از آنها نسخههاى ارزشمند خطى است. در دوره مديريت فعلى، بيش از 12700 كتاب خريدارى و حدود هفت هزار جلد اهدايى نيز جذب و كتابخانه به رايانه مجهز گشته است. علاوه بر آن 2100 جلد كتاب نيز از سوى اين كتابخانه به كتابخانههاى مساجد و مدارس اهدا شده است. اكنون 6700عضو دارد و روزانه بيش از 700 نفر از آن بهره مىگيرند. اما اين كتابخانه مشكلات زيادى دارد. وقفى بودن كتابها و عدم امانت دادن و امكان خارج ساختن آن، فضاى مطالعه بسيار كوچك و محدود، حجم كم مخازن كتاب، كه امكان افزايش كتابهاى آن را نمىدهد و علاوه بر آن توجه توليت محترم آستان به مسائل علمى و فرهنگى، باعث شد تا احداث كتابخانه بزرگى، در طرح توسعه وارد گردد. ساختمان جديدى كه براى كتابخانه در شمال حرم امامزاده طاهر عليهالسلام ساختند. در زيربنايى به وسعت پنجهزار متر مربع در سه طبقه از 1373 آغاز شد. عمليات اجرايى و فونداسيون و سپس اسكلت تا سال 1376 تكميل شد و در سال بعد عمليات نازك كارى و نماسازى آن تا پايان سال 1378 ادامه يافت. در 1379 اجراى سنگ كف و بدنه در طبقه اول و نصب تأسيسات آن تكميل و اين پروژه در پايان سال 1380 خاتمه يافت. (تصوير شماره 62 و63)
(183)
7 ـ مجتمع آموزشى حضرت عبدالعظيم عليهالسلام
يكى ديگر از اقدامات فرهنگى آستان، تأسيس مجتمع آموزشى شامل 6باب مدرسه از مقطع پيش دبستانى تا پايان دوره متوسطه است. مساحت اين مجتمع كه به 42000 مترمربع مىرسد، به همّت هيأت امناى منصوب از جانب توليت و جلب كمكهاى مورد نياز احداث و با حضور شخصيتهاى برجسته سياسى، فرهنگى، افتتاح شد. هدف از ايجاد اين مجتمع، تحت پوشش قرار دادن فرزندان نخبه اين منطقه محروم و نيز جنوب شهر تهران در مقاطع مذكور و بدون اخذ هر گونه هزينه بود. شايان گفتن است در سال 1380 نسبت به پذيرش 260 دانش آموز در مقاطع پيشدبستانى و پايه اوّل ابتدايى و اوّل راهنمايى اقدام شده است. در اين مجتمع فضاهاى مشتركى مانند سالنهاى ورزشى، آزمايشگاه، كارگاههاى خوداتكايى، غذاخورى و... نيز احداث شده است. (تصوير شماره 64)
8 ـ دار القرآن الكريم
دارالقرآن الكريم آستان در 1369ش فعاليتهاى خود را در بخش آموزش قرآن، محافل انس با قرآن، محافل نور، مسابقات حفظ و قرائت قرآن و فعاليتهاى فوق برنامه آغاز كرد. هزاران جوان و نوجوان و ساير اقشار مردم تحت آموزشهاى فراگير قرآن قرار گرفتهاند و حافظان زيادى نيز به جامعه حفاظ قرآن كريم تقديم گشته است. در ايام مبارك ماه رمضان و ساير مناسبتهاى ويژه با دعوت قاريان ممتاز داخلى و خارجى و گروههاى تواشيح برجسته كشور برنامههاى زيادى توسط دارالقرآن به اجرا درآمده است. در طى فعاليتهاى آموزشى، براى ايجاد جذابيت و تنوع، اردوهاى فرهنگى نيز به نقاط مختلف تدارك ديده شده است.
(184)
ج ـ بخش سوم: احداث مراكز ادارى و خدمات رفاهى
سومين بخش از پروژه توسعه، به احداث و بازسازى مراكز خدماتى، ادارى و رفاهى براى تسهيل و سازماندهى و مديريت آستان و نيز تأمين رفاه و آسايش زائران اين مجموعه اختصاص دارد.
1 ـ احداث دارالتوليه
چنان كه قبلا شرح آن رفت، در دوران رژيم گذشته، براى استقرار توليت آستان و نيز امور ادارى و مسائل مديريتى آن، دارالتوليهاى در ضلع غربى آستان وجود داشت؛ امّا اين ساختمان از يك طرف فرسوده شده و از طرف ديگر ، از فضاى لازم و مناسب براى استقرار متمركز تشكيلات مختلف ادارى جديد برخوردار نبود؛ زيرا اجراى طرح توسعه، طبيعتا واحدها و دفاتر متعدد و روزافزونترى را نسبت به گذشته در سازمان ادارى آستان وارد مىساخت و فضاى موجود با طرح توسعه همگام نبود؛ در نتيجه اين ساختمان تخريب و احداث دارالتوليه مناسب و بزرگى با مساحت 2253متر مربع در زيربناى 5900 متر مربع در بخش جنوب غربى حرم در نظر گرفته شد. عمليات اجرايى آن از مرداد 1372 همزمان با اجراى طرح احداث رواقهاى جديد آغاز شد.
در اين هنگام خانههاى قديمى و فرسوده محل اجراى پروژه تخريب و سپس عمليات اجرايى اسكلت در 1372 آغاز شد. نازك كارى و تأسيسات زيربنايى دارالتوليه در 1373 و 1374 به اتمام رسيد. ديوارهاى داخلى و خارجى نيز در 1374 ساخته شد. لازم به ذكر است پروژه دارالتوليه در دو طبقه به همراه يك پاركينگ و يك حياط بزرگ، كه اضلاع جنوبى و شرقى آن را احاطه مىكنند در سال 1375 به پايان رسيد. دارالتوليه از آن جا كه براى استقرار كاركنان آستان و امور ادارى در نظر گرفته شده بود، علاوه بر اتاقها كه به عنوان از آن استفاده مىشود، يك آشپزخانه بزرگ با امكانات تهويه و هواسازى مناسب و موتورخانه و نيز يك تالار اجتماعات براى برگزارى مجالس و اجتماعات مردم را نيز در در خود جا داده است. نماسازى جنوبى و شمالى دارالتوليه كه
(185)
با آجر و كاشىهاى لاجوردى و با معمارى سنتى اجرا گشته بود در سال 1377 پايان يافت. در 1375 نيز ساختمان قديمى آستانه در ضلع جنوبى تخريب شد. (تصوير شماره 65)
2 ـ دارالضيافه (ميهمانسرا)
از ديرباز، همواره دست اندركاران مديريت و توليت حرمهاى مطهر، مكانهايى را براى انجام رفادت و پذيرايى زائران اختصاص داده و برنامههايى براى آن تدارك مىديدند.
همواره غذاهاى پخت اين مكانهاى مقدس، نزد مردم متبرك بوده و علاقهمندان زيادى را به خود جذب كرده است. معمولا نذورات مردم به صورت مواد غذايى به اين مراكز تحويل و براى زائران پخته و در اختيار مردم قرار مىگيرد. در حرم و آستان عبدالعظيمحسنى عليهالسلام نيز به چنين مسألهاى توجه شد. ساختمان بزرگى با زيربناى پنجهزار و در مساحت 2950 متر مربّع در ضلع شمالى مجموعه براى اين كار اختصاص يافت. از 1372 عمليات گودبردارى دارالضيافه آغاز و تا 1378 اسكلت آن در دو طبقه استوار گشت. تا پايان آن سال عمليات سقف ريزى و نماسازى تكميل شد و در 1379 به مرحله نازك كارى رسيد. در اين ساختمان علاوه بر سالنهاى پذيرايى، آشپزخانه مجهزى نيز پيشبينى شد كه ظرفيت پخت و توزيع هزاران غذا را در يك وعده دارد. اين پروژه آخرين پروژه مجموعه است كه به زودى از آن بهره بردارى خواهد شد. موتورخانه مركزى مجموعه طرح توسعه آستان نيز در محوطه زيرزمين آن استقرار يافته است. مسؤوليت نصب آن از معاونت عمرانى به اداره كل تأسيسات و ساختمان منتقل شده و كار احداث آن در 1380 به پايان رسيده است. (تصوير شماره 66)
3 ـ تجهيز و انتقال درمانگاه قديم
قبل از توسعه جديد، در سال 1361 درمانگاهى كوچك در جوار حرم مطهر قرار
(186)
داشت كه با آغاز طرح توسعه به محل بزرگترى واقع در چشمه على انتقال يافت آن مكان به دليل نداشتن فضاى كافى درمانى، اتاق عمل و تختخواب در حدود درمانگاه باقى مانده امّا توليت جديد اقدامات مهمّى براى تكميل و تخصّصى كردن اين درمانگاه انجام داد و بخشىهاى تخصّصى قلب و عروق، گوش و حلق و بينى، زنان، جراحى، چشمپزشكى و پوست و دندان پزشكى نيز در آن تشكيل گرديد كه از سال 1369 كار خود را آغاز كرد. از جمله فعاليتهاى اين درمانگاه، فعاليتهاى بهداشتى شامل واكسيناسيون، بهداشت محيط، خانواده و... است كه تا كنون خدمات مهمّى به خانوادههاى محترم ساكن رى ارايه داشته است. اين خدمات براى افراد نيازمند شامل مدارس ايتام، آموزشگاههاى استثنايى و كسانى كه از طريق كميته بهداشت و درمان طرح تعاون با مؤمنين معرّفى مىشوند به صورت صد در صد رايگان انجام مىپذيرد. كاركنان آستان، طلاب حوزههاى علميه و دانشجويان دانشكده حديث نيز از خدمات پزشكى رايگان در اين درمانگاه برخوردار هستند. شايان ذكر است تا كنون بيش از دوازده ميليون نفر با مراجعه به درمانگاه آستان و يا از طريق اعزام تيمهاى پزشكى و بهداشتى به مكانهاى مورد نظر از جمله مدارس ايتام و استثنايى و... از خدمات پزشكى برخوردار شدهاند كه حدود 30% اين افراد از خدمات رايگان بهره بردهاند. همچنين اين درمانگاه به عنوان اوّلين درمانگاه منتخب براى اجراى طرح بهداشت خانواده انتخاب گرديد. (تصوير شماره 67 و68)
4 ـ احداث دار الشفاى حضرت زهرا عليهاالسلام (كوثر)
به منظور ارايه بهتر خدمات پزشكى، در طرح توسعه پروژهاى براى احداث پلىكلينيك تخصّصى در داخل محدوده آستان با نام مبارك حضرت زهرا (كوثر) پيشبينى شد. عمليات اجرايى ساختمان آن از 1373 آغاز گرديد كه در مساحت تقريبى 6500متر مربع در چهار طبقه و زيرزمين با قسمتهاى مختلف مورد نياز به اجرا درآمد. عمليات گودبردارى و اسكلت تا 1375 ادامه يافت و در 1377 عمليات سفت كارى و
(187)
سپس نازك كارى آن به مرحله تكميل درآمد. در 1378 ساختمان دارالشفاء به عمليات نازك كارى و نماسازى در اضلاع غربى و شرقى رسيد. براى اين مكان برخلاف درمانگاه قبلى، امكانات مجهز تخصصى در نظر گرفته شده و در حقيقت يك درمانگاه تخصصى با بخشهاى مختلف پزشكى، آزمايشگاه، داروخانه، راديولوژى و... خواهد بود كه مىتواند سهم قابل توجهى در ارايه خدمات درمانى به مردم محروم منطقه و نيز زائران داشته باشد. نصب لوازم آتش نشانى، دستگاهها و كانالهاى هواساز، لوازم بهداشتى و نصب آسانسور از ديگر كارهاى انجام شده در دارالشفاى حضرت زهرا است. در طى سال 1379 كليه عمليات مربوط به رسمى بندى و نازككارى آن به اتمام رسيد كه البته قرار است پس از افتتاح، درمانگاه قديم به اين مكان، كه در داخل مجموعه آستان و پشت صحن امامزاده طاهر است منتقل شود. شايان ذكر است هنگام بازديد رياست محترم جمهورى در سال 1378، ايشان تأمين اعتبار تكميل ساختمان و تجهيز دارالشفا را پذيرفتند. اكنون اقدامات لازم براى خريد دستگاههاى مدرن و پيشرفته پزشكى آن انجام شده و به زودى با نصب و راهاندازى اين دستگاهها، دار الشفاى كوثر فعاليت خود را آغاز خواهد كرد. (تصوير شماره 69 و70)
5 ـ بازار بزرگ رى
از ديرباز مجموعههاى آرامگاهى و حرمهاى مطهر به لحاظ پذيرش تعداد زيادى از زائران و علاقهمندان از نقاط دور و نزديك، ناخودآگاه جنبه اقتصادى و تجارى آن تقويت و در بافت سنتى خويش پذيراى بازار گرديده است. اين بازارها براى تأمين مايحتاج زائران و كسب درآمد ايجاد شده و اهميت زيادى يافته است. از آن جا كه همواره حرم حضرت عبدالعظيم عليهالسلام ، از دور و نزديك پذيراى زائران بوده، در جوار خود از دورانهاى گذشته داراى بازار بوده است. بازار قديم كه در كنار حرم و در ضلع شمالى آن قرار دارد، در گذشته تنها راه ورود به آستان بود و به لحاظ بافت سنتى و معمارى قديمى و گنجايش محدود، براى زائرين و واردين به حرم مطهر مشكلات
(188)
عمدهاى را ايجاد كرده بود. بر اين اساس در طرح توسعه مكان بسيار بزرگ در ضلع غربى مجموعه براى احداث بازارى متناسب با جمعيت روزافزون و نيز ساكنان منطقه و مطابق با استانداردهاى معمارى امروزين و امكانات ضرورى اختصاص يافت تا علاوه بر آن به عنوان يك پشتيبان مالى و تأمين بخشى از هزينههاى طرح توسعه نيز نقش خود را ايفا كند. (تصوير شماره 71)
زيربناى پروژه بازار در حدود هجده هزار متر مربع در سه طبقه به اجرا درآمد كه مساحتى از ميدان شهيد مدرس تا صحن باغ طوطى را در بر مىگيرد. عمليات اجرايى و خاكبردارى محل پروژه از 1373 آغاز و موانع مختلف از جمله وجود چاههاى آب و آب گرفتگىها و ساير مشكلات، به خوبى برطرف و اسكلت فلزى آن، كه تنها اسكلت فلزى به كار رفته درمجموعه توسعه است، در پايان سال استوار گرديد. در 1374 بلوك چينى سقفها و طبقات بالايى به اجرا درآمد و عمليات نازك كارى، سنگ كارى سقف و ستونها و پلكانها تا 1376 ادامه يافت. در اين پروژه تلاش شده تا از معمارى سنتى بازارهاى عصر صفوى متناسب با تكنولوژى جديد استفاده شود. پروژه بازار در 1377 به بهره بردارى رسيد و مغازههاى آن به عنوان موقوفات به اجاره مستأجران درآمد. (تصوير شماره 72)
6 ـ احداث فضاهاى سبز و خيابانها
بخشى از فضاها و املاك براى احداث خيابان اطراف مجموعه و فضاى سبز و نيز فراهم آوردن امكانات تفريحى زائران در طرح توسعه آزاد شد. در 1377 و همزمان با برپايى اجلاس نماز در مصلاى بزرگ رى، عمليات اجرايى خيابان دور مجموعه طرح توسعه (رينگ) به عرض بيست متر به همراه پياده روى مربوطه در بخشهايى از ضلع جنوبى انجام گرديد و سپس بخشهاى ديگرى هم به آن افزوده شد. ميزان كار انجام شده به چهارهزار متر مربع مىرسد.
(189)
7 ـ قرض الحسنه
پروژه جديد قرض الحسنه آستان در سال 1379 تكميل گشت كه هسته آغازين آن در سال 1369 به هنگام توليت آقاى مولايى بنا گذاشته شده بود. تا كنون هزاران نفر از تسهيلات اعطايى اين قرض الحسنه بهره بردهاند.
8 ـ ساير خدمات اجتماعى و رفاهى
1/8 ـ طرح تعاون با مؤمنين
بر اساس دستور توليت محترم، بخشى از درآمدهاى معاونت اقتصادى آستان براى كمك به مستمندان با اولويت مجاوران حرم و اهالى رى اختصاص يافت. آن معاونت در سال 1374 طرحى با عنوان «تعاون با مؤمنين» ارايه كرد و در سال 1379 كميتههاى پنجگانه تحقيق و شناسايى، جذب، سرپرستى بهداشت و درمان و بانوان براى توسعه و ساماندهى طرح تشكيل شد. ازجمله كارهاى عامالمنفعه بر اساس اين طرح، پرداخت وام به نيازمندان و نيز كمكهاى بلا عوض براى مستمندان به طور ماهيانه و مستمر بود كه مجموعا به بيش از سه ميليارد ريال مىرسد.
2/8 ـ احداث واحدهاى مسكونى
احداث بيش از1200 واحد مسكونى ارزان قيمت با رعايت الگوى مصرف و زيربناى بيش از 100هزار متر مربّع در مناطق جنوبى تهران توسط معاونت اقتصادى آستان از ديگر فعاليتهايى بود كه براى خانهدار ساختن خانوادههاى كم درآمد و محروم انجام شد.
در پايان اين بخش شايان گفتن است كه مجموع مساحت مورد استفاده در طرح بزرگ توسعه يعنى كلّ مساحت اراضى آزاد شده به 502/185متر مربّع مىرسد كه شامل املاك آزاد شده اطراف حرم مطهر و تملك اراضى مورد نظر در شهر رى و شهر مقدّس قم است كه اغلب داراى ابنيه مسكونى، تجارى و... بودند و رضايت مالكان و مستأجران آن با پرداختهاى فوقالعاده سنگين جلب گرديده و از اين فضا حدود 767/136
(190)
مترمربع بناى استثنايى (فضاى باز و بسته) در قالب 17 پروژه اصلى و چندين پروژه فرعى در مجموعه آستان در رى و نيز سه پروژه در شهر قم اقدام گرديد. جمع عرصه تحت اشغال در مجموعه آستان 508/37متر مربّع و مساحت بناهاى احداث شده در اين مجموعه 875/91 مترمربّع بوده و بقيّه نيز مربوط به شهر قم است.
د ـ بخش چهارم: ايجاد مراكز و امكانات تأسيساتى و زيربنايى
طرح عظيم توسعه در كنار احداث و بازسازى اماكن مذهبى و علمى براى تقويت زير ساختهاى طرح و تأمين امكانات مورد نياز به لحاظ تأسيساتى و خدماتى اقدامات مهمى انجام داد و مراكزى را در اين خصوص برپاكرد. نكته قابل گفتن اين كه بديهى است هر يك از پروژههاى طرح نيازمند وجود امكانات تأسيساتى براى تكميل طرح مورد نظر بود كه در قسمتهاى قبل در هنگام توصيف هر پروژه اجرا شده به تأسيسات داخلى آن نيز اشاره كرديم؛ اما براى كل مجموعه طرح توسعه و مراكز و امكانات تأسيساتى نيز پيش بينى شد كه در اين جا به اختصار به آن اشاره مىكنيم.
1 ـ سيستمهاى تأسيساتى
1/1 ـ سيستم برودتى و حرارتى:
طراحى سيستمهاى برودتى و حرارتى پروژههاى طرح توسعه عمدتا بر اساس دستگاههاى هوا رسان صورت گرفته و در برخى موارد مانند كلاسهاى درس دانشكده از فن كويل سقفى نيز استفاده شده است. علت اساسى استفاده ازدستگاههاى هوا رسان، وسيع و مرتفع بودن فضاها و بالا بودن تعداد نفرات استفاده كننده از مجموعه است. دستگاههاى هوا رسان علاوه بر داشتن كويلهاى برودتى استاندارد، كه از طريق چيلرها، هواى مطبوع را تأمين مىكنند، داراى محفظه ايرواشر (سيستمى شبيه كولر آبى با راندامان بالاتر) نيز هستند، به طورى كه در ايام هفته و يا مواقعى كه افراد كمترى از
(191)
مجموعه استفاده مىكنند، سيستم ايرواشر مشغول به كار خواهد بود و چيلرهاى موتورخانه مركزى خاموش و از مدار خارج مىشوند. در طرح توسعه مجموعا 350 فنكويل و 65 دستگاه هوارسان مورد استفاده قرار گرفته است.
2/1 ـ تجهيزات موتورخانه مركزى
موتورخانه مركزى از دستگاههاى اصلى زير تشكيل شده است:
1 ـ سه دستگاه چيلر آبسربشن.
2 ـ 9دستگاه برج خنك كن.
3 ـ چهار دستگاه ديگ بخار.
4 ـ سه دستگاه مبدل حرارتى.
5 ـ سه دستگاه منبع كويلى آب گرم مصرفى.
6 ـ دو دستگاه ديگ فولادى آب گرم.
7 ـ يك دستگاه سختى گير آب.
8 ـ ايستگاههاى تقليل فشار بخار.
9 ـ سيستم تحت فشار آب مدار آبرسانى.
10 ـ سيستم تحت فشار آب مدار آتش نشانى.
11 ـ 35 دستگاه پمپ سيركولاتور جهت مدارهاى مختلف برودتى و حرارتى.
12 ـ تانك كندانس، دو عدد منبع گازوئيل، منبع انبساط برودتى، منبع انبساط حرارتى، منبع انبساط ديگهاى آب گرم، مخزن جمعآورى آب ديگها.
13 ـ مخازن ذخيره آب مصرفى و آتش نشانى.
14 ـ حدود 42 عدد تله بخار و 6 عدد شير كنترل بخار. (تصوير شماره 73 و74)
3/1 ـ سيستمهاى برقى
برآورد برق مورد نياز مجموعه حرم و پروژههاى جديد، حدود چهار مگاوات (4000 كيلو وات) است. اين ميزان برق مورد نياز از طريق پست پاساژ، كه لوازم اندازهگيرى در آن نصب شده است و به وسيله دو دستگاه پست فرعى برقرسانى به كليه
(192)
ساختمانها انجام مىشود. سيستمهاى طراحى شده براى ساختمانها به شرح ذيل قابل اشاره است:
1 ـ سيستم روشنايى داخلى و بيرونى كليه ساختمانها.
2 ـ برق رسانى پريزهاى برق داخلى و بيرونى كليه ساختمانها.
3 ـ برق رسانى هواكش، فن كوئلهاى ساختمانها.
4 ـ برق رسانى به هوارسانها و پمپهاى مربوطه.
5 ـ برق رسانى به موتورخانه مركزى شامل پمپها، ديگها، چيلرها.
6 ـ سيستم اعلام حريق كليه ساختمانها.
7 ـ سيستم صوتى كليه ساختمانها.
8 ـ سيستم تلفن مركزى كليه ساختمانها.
9 ـ تابلوهاى برق ديوارى و ايستاده براى كليه ساختمانها و موتورخانهها و هوارسانها.
10 ـ طراحى محاسبه كابلهاى برق مورد استفاده كليه پروژهها.
براى اين منظور سه پست برق براى تأمين برق مورد نياز نصب شده است.
2 ـ پشتيبانى طرح توسعه
از آن جا كه پروژههاى طرح توسعه آستان مقدس داراى ويژگىهاى خاصى از نظر معمارى اسلامى و سنتى است و در عين حال به دليل وسعت كار، ميزان مصالح مورد استفاده نيز از حجم قابل توجهى برخوردار است، لذا معاونت عمرانى به منظور تأمين مستقيم آن اقلام به تأسيس كارگاههاى متعددى اقدام كرد. از جمله كارگاه سنگبرى، نجارى ، شيشهبرى، لوسترسازى، برق، آهنگرى، كانالسازى، آزمايشگاه، بتن و مكانيك خاك با مدرنترين تجهيزات و نيز تأسيس انبارهاى بزرگ براى جمعآورى مصالح و لوازم يدكى جهت امكان سريع و دستيابى به آن مواد و نيز صرفهجويى در هزينههاى خريد و ضررهاى حاصل از تورّم سالانه و... اقدام شد.
(193)
ه ـ بخش پنجم: آشنايى با تشكيلات ادارى آستان و متصديان طرح توسعه
توليت آستان براى پيشبرد سريع طرحهاى عمرانى و توسعه آستان مقدس، اقدام به تشكيل معاونتهاى مختلف كرده و در راستاى اهداف موردنظر، هر يك از معاونتها مسؤوليت بخشى از توسعههاى عمرانى و اقتصادى را بر عهده گرفتند. آنان براساس وظايف مقرره، مسئوليت نظارت بر حسن اجراى پروژهها را در زمينههاى مختلف به عهده داشتند. در اين بخش به معرفى اجمالى وتلاشهاى قابل تقدير آنان در اجراى طرح توسعه خواهيم پرداخت.
1 ـ معاونت عمرانى
يكى ازمعاونتهاى مهم توليت آستان، معاونت عمرانى است. اين معاونت نظارت بر طرحهاى توسعه و نيز در مجموع هماهنگى امور فنى و عمرانى را از ابتداى 1369 تا پايان برعهده داشته است. معاونت عمرانى به عنوان نيابت توليت، وظايف و مسؤوليتهاى زير را به لحاظ قانونى و اجرايى در طرحهاى اجرا شده بر عهده داشته است.
1 ـ تدوين برنامههاى كلى عمرانى آستان.
2 ـ برآورد اعتبار مورد نياز پروژهها و نظارت بر آنها.
3 ـ تهيه و تدوين برنامههاى پروژهها.
4 ـ تهيه طرحهاى مورد نياز در زمينههاى مهندسى، معمارى، سازه و نقشهبردارى.
5 ـ نظارت و كنترل بر مجريان طرحها.
6 ـ ايجاد ارتباط فعال با دواير دولتى جهت پيشبرد اهداف.
7 ـ عقد قراردادهاى مصوب.
8 ـ تهيه گزارشهاى لازم از نحوه اجراى طرحها و انجام ساير امور محوله از طرف مقام توليت. شايان ذكر است اين گزارشها به صورت ماهانه و سالانه به طور كامل و جزيى تاكنون از طرح توسعه ارايه شده است.
(194)
اكنون در تشكيلات جديد آستان معاونت عمرانى جاى خود را به معاونت اقتصادى داده است.
براى تسهيل و تسريع و حسن انجام وظايف، معاونت عمرانى به تشكيل واحدهاى مختلفى در سال 1373 اقدام كرد. از جمله:
1 ـ معمارى و دفتر فنّى، 2 ـ سازه، 3 ـ نظارت، 4 ـ قراردادها، 5 ـ كنترل پروژهها، 6 ـ تأسيسات.
براى انجام امور محوله و ساير كارهاى اطلاع رسانى، يك مركز كامپيوتر با امكانات مورد نياز و پيشرفته به منظور پشتيبانى اجرايى و اطلاعاتى پروژهها و تنظيم و كنترل سيستمهاى مالى و پرداختى تأسيس شد.
شناسايى شركتهاى مهندسى مشاوره، تهيه طرحها و نقشههاى پروژهها، به مزايده گذاشتن طرحهاى پروژهها و عقد قرارداد با شركتهاى انتخاب شده و سپس نظارت دقيق و همه جانبه بر پيشرفت امور پروژه از ديگر وظايف اين معاونت بود. يكى از اقدامات مهم معاونت عمرانى، تأمين پشتيبانى طرح توسعه بودكه به علت حجم زياد مصالح مورد نياز و تلاش براى صرفه جويى در خريد مصالح و هزينههاى ديگر اقدام به تشكيل كارگاههاى حرفهاى وفنى و پشتيبانى در داخل و خارج كرد.
از جمله فعاليتهاى واحد معمارى و دفتر فنى معاونت عمرانى مىتوان به موارد زير اشاره داشت:
1 ـ بررسى و ايجاد تغييرات و تكميل نقشههاى دارالتوليه، مركز فرهنگى، دانشكده، بست جنوبى، تالار اجتماعات، مصلى، موزه، حوزه علميه برهان، كتابخانه رى و بازار.
2 ـ طراحى رصدخانه، استخر و فضاهاى ورزشى دانشكده.
3 ـ طراحى جديد نقشههاى دارالضيافه، بيمارستان، زيرزمين بست جنوبى و دانشكده.
4 ـ تهيه جزييات كف سازىها، نقوش گرهها و جزئيات ازارهها، آب نماها،
(195)
نقشههاى در و پنجره، آجر و كاشى نماهاى خارجى و كتيبهها.
همچنين از فعاليتهاى اصلى بخش سازه كنترل نقشههاى اجرايى ارايه شده توسط مشاوران بوده و با توجه به ايرادات موجود، اكثر كارها اصلاح و يا مجددا طراحى و در اين كار، از گروههاى مهندسين مشاور بهره گرفته شد.
اين بخش نوع سازهها را با توجه به نوع كاربرى ساختمانها به شرح ذيل تعيين كرد.
1 ـ اسكلت بتن آرمه، براى ساختمانهاى فرهنگى و مذهبى.
2 ـ اسكلت فلزى، براى بازار.
نوع معمارى و سبكهاى سنّتى طرح توسعه
مجموعه حرم حضرت عبدالعظيم مجموعهاى است فرهنگى و مذهبى و به همين لحاظ سعى شده است در طراحى و شكل دهى فضاها، از معمارى سنتى استفاده شود. در واقع با اين روش سازه بتونى در پشت ظاهر معمارى سنتى پنهان شده و معمارى سنتى به صورت سقف و بدنه كاذب به اسكلت پيوند خورده است. در اين جا به برخى از شيوههاى اجرا شده اشاره مىگردد:
1 ـ قوس:
قوس براى پوشاندن سقفها، سر درها، درگاهها و.. به كار مىرود. چنان چه پوشش با انحنا همراه باشد، تحمل بار در بنا چند برابر مىشود و اين پديده در معمارى سنتى به قوس يا دور معروف است. قوس در واقع سازه بنا در معمارى سنتى، است كه يا معمولى هستند يا گنبدى و از هر دو نوع پروژهها استفاده شده است.
2 ـ رسمى:
از زمانى كه آجر در بنا استفاده شد، براى پوشش سطوح چهارگوش، گوشه سازى رايج گرديد كه رسمىسازى تكامل يافته گوشهسازى است. در مجموعه حرم در شبستانها، ورودىها، و راهروها و همچنين در ساير فضاها در پارهاى موارد اجرا شده است.
(196)
3 ـ نيمكار:
نيمكار يعنى نصف چشمه كه در سردرها، ورودى، محراب و... استفاده مىشود.
4 ـ يزدى بندى:
يزدى بندى حالتى بين رسمى و مقرنس، است به اين صورت كه كليد رسم و اجراى آن تختههايى بر روى دايرههايى است كه در مركز شمسه قرار مىگيرند.
5 ـ كاسه سازى يا شمسه زياد
از تلفيق چند رسمى با هم، شمسه زياد يا چند كاسه به وجود مىآيد كه مىتوان به وسيله آن دهانههاى بزرگ و كوچك را بدون نياز به ستون پوشاند.
6 ـ مقرنس يا قطاربندى
به آنچه به شكل نردبان و پله ايجاد شده باشد مقرنس گويند كه مانند آويزههاى قنديل مانند ساخته مىشود.
7 ـ گره سازى
گره سازى به تزييناتى گفته مىشود كه به صورت هندسى و با قواعد مشخص رسم مىشود و در بسيارى از مكانها مىتوان از آن استفاده كرد.(1) (تصاوير شماره 75، 76، 77، 78 و79)
2 ـ معاونت اقتصادى
در تشكيلات ادارى آستان، وجود يك معاونت اقتصادى براى تأمين هزينههاى اجرايى طرح توسعه، تعمير و نگهدارى اماكن و تأسيسات، تأمين هزينههاى اقدامات فرهنگى و رفاهى، ايجاد زمينه براى تحصيل درآمد لازم در بلند مدت ضرورى مىنمود. اين معاونت با منابعى محدود و بهره بردارىهاى كوتاه مدت از وجوه
1 . اطلاعات ارايه شده در اين بخش از گزارشهاى ماهانه معاونت امور عمرانى، دهه هفتاد مستفاد شده است.
(197)
استقراض شده و اخذ امتيازات اعطايى دولت و شهردارى تهران نسبت به فعاليتهاى مثبت اقتصادى مبادرت ورزيد و با تأسيس شركتهاى وابستهاى چون شركت بازرگانى فؤاد رى، شركت ريسندگى و بافندگى زاينده روز اصفهان، شركت كشاورزى بيجين گستر رى، شركت ساختمانى و عمرانى اميد رى و شركت خدمات صنعتى تكنو رى، در امر بازرگانى، عمرانى و كشاورزى و براى دستيابى به سه هدف مهم به فعاليت پرداخت: 1 ـ پرداخت بدهىها و تعهدات ايجاد شده 2 ـ تامين هزينههاى سنگين اجرا و اتمام پروژههاى طرح توسعه 3 ـ تامين هزينههاى اداره مجموعه حرم.
از ديگر امور مهمى كه معاونت اقتصادى، تلاشهاى ويژهاى براى تحقق آن مبذول داشت، آزادسازى املاك موقوفه است كه متأسفانه برخى از مستأجران فعلى به نيات واقعى واقفان توجهى ننموده و از آن اراضى بهره بردارى سودجويانه و خلاف شأن كردهاند كه اين امر نيز در گزارش بازرسان رهبرى و نيز در حكم توليت آقاى رىشهرى منعكس گشته بود. تنها راه، خلع يد از اين مستأجران وبهره بردارى بهينه از اين املاك است.
3 ـ معاونت هماهنگى و امور اجرايى
به دنبال تغييرات به وجود آمده در سازمان ادارى آستان مقدس در سال 1381، از ادغام معاونت حقوقى و موقوفات آستان و اداره كلّ اراضى صنعتى و كشاورزى معاونت اقتصادى، معاونتى جديد تحت عنوان معاونت هماهنگى و اجرايى ايجاد شد. اين معاونت در حال حاضر داراى بخشهاى ذيل است:
1 ـ اداره كلّ املاك و مستغلات.
2 ـ اداره كلّ حقوقى.
3 ـ اداره كلّ ادارى و مالى.
4 ـ اداره كلّ پشتيبانى و رفاه.
5 ـ دفتر گزينش و ارزشيابى.
(198)
6 ـ دفتر ارتباطات و بين الملل.
شايان ذكر است علاوه بر اقداماتى كه اين معاونت در چهارچوب ادارات يادشده انجام مىدهد، يكى ديگر از مهمترين وظايف آن ايجاد ارتباط و هماهنگى آستان مقدس با مسؤولان كشور، نهادها و ادارات دولتى و غيردولتى در سطح كلان است. همچنين پشتيبانى مادّى و معنوى واحد تعاون با مؤمنين و مجتمع فرهنگى و آموزشى حضرت عبدالعظيم عليهالسلام نيز در عهده اين معاونت قرار دارد.
اداره كلّ موقوفات
اين اداره كه در سال 1369 تأسيس شد. ابتدا تحت نظر معاونت حقوقى و موقوفات وقت قرار داشت و در اواسط سال 1380 بر اساس دستور توليت آستان و مصوّبه هيأت امنا، قسمتى از وظايف اداره كلّ موقوفات (كشاورزى ـ شوارع) به معاونت اقتصادى محوّل گرديد و بر اساس حكم صادره از سوى معاونت اقتصادى، اداره اراشى موقوفات تشكيل و راهاندازى شد. در اواخر بهار سال 1381 در اجراى سياستهاى مصوب آستان، اداره كلّ موقوفات سابق و اداره اراضى كشاورزى و صنعتى و نيز اداره اراضى موقوفه در يك مجموعه تحت عنوان اداره كلّ موقوفات ادغام شد.
1 ـ اداره كل امور حقوقى و قراردادها
اين اداره كه زير نظر معاونت اقتصادى فعاليت مىكند وظيفه تنظيم و ارسال اظهارنامهها و دادخواستها و نهايتا پيگيرى عمليات اجرايى آرا قضايى صادره در مورد مستأجران و اموال و موقوفات استان را بر عهده دارد. علاوه بر آن پيگيرى حقوق آستان در بخش موقوفات، پيگيرى توقيف اموال پروندههايى كه رأى محكوميت در مورد آنان صادر شده است، بازنگرى و بررسى پروندههاى مسكونى و تجارى و اراضى كشاورزى موقوفه، اخذ حكم جلب مستأجرين و متفرقاتى كه بدهى خود را نپرداختهاند يا چكهاى بلامحل صادر كردهاند از ديگر وظايف اين اداره است.
(199)
امور حقوقى با تلاشهاى خود در طى اجراى طرح توسعه، به اعاده بخشى از حقوق آستان موفق گرديده است. در طى اين مدت يعنى از 1369 تا 1379 به تنظيم و ارسال اظهارنامه نزديك به دوهزار مورد، تنظيم و ارسال و دادخواست بيش از پانصد مورد پرداخته كه از اين تعداد 321 مورد مختومه منجر به رأى، 69 مورد اجراى قرار كارشناسى، 52 مورد صدور اجراييه در سالهاى 1378 و 1379 گشته است.
در اين رابطه اداره حقوقى به اقداماتى ديگر نيز پرداخته است از جمله:
رفع نقص اخطاريههاى دادگاهها و ابلاغ آنها، تلاش براى رفع تصرف عدوانى در زمينهاى موقوفات از جانب اشخاص حقيقى و حقوقى، وصول تدريجى آراى صادره ، انجام پيگيرىهاى لازم در خصوص ارجاع پروندهها به وكلاى محترم واحد حسابدارى و برادران بازرسى جهت انجام امور مقتضى، احضار كشاورزان ده خير كه اجاره خود را نپرداخته بودند و ساير موقوفات، حكم جلب مستأجران، بررسى و بازنگرى تعداد 250 فقره پرونده متصرفان و مستأجران موقوفات و غيره.
2 ـ اداره كل موقوفات
احياى موقوفات
اين اداره وظيفه شناسايى و احياى موقوفات و بازگرداندن آن موقوفاتى را كه بر اثر گذر زمان دستخوش تغيير يا حوادث تاريخى قرار گرفته است بر عهده دارد. براى تحقق اين امر اقدامات زير از سوى آن اداره انجام شده است.
1 ـ بررسى مدارك موجود در سازمان ثبت.
2 ـ انجام استعلامات لازم از دواير ثبتى.
3 ـ كاوش به منظور يافتن اصل يا تصوير وقف نامهها (در آستانه و خارج آن).
4 ـ انجام تحقيقات و پژوهشهاى لازم در مورد انطباق اسامى قديم و جديد شهرها.
5 ـ برقرارى ارتباط با مراكز علمى و كتابخانهها، براى دستيابى به اسناد تاريخى و
(200)
شناسايى موقوفات.
6 ـ مراجعه به قريههاى مختلف در زمينهاى كشاورزى، زراعى، باغها و بررسى وضعيت آن به لحاظ موقوفى بودن.
براى اين امر تلاش واحد مزبور در مسيرى متمركز شد كه بتواند ضمن تحقيقات جامع، مستندا در پيشبرد اهداف يادشده تأثير گذار باشد.
براى تحقق اهداف ياد شده،اداره احياى موقوفات براى هر يك از مناطق موقوفى يا آنان كه احتمال وقفى بودن آن مىرفت، كلاسه پرونده خاصى تهيه و پس از تعيين پلاك ثبتى هر منطقه آن را به مشاور امور ثبتى اعلام كردند. فعاليتهاى ياد شده در اين زمينه عبارتند از:
1 ـ مراجعه به قريه مبارك آباد و انجام تحقيقات محلى در خصوص شناسايى محل مورد نظر با توجه به نقشههاى موجود.
2 ـ مراجعه به قريه بى بى مريم و انجام تحقيقات محلى در خصوص شناسايى محل موردنظر و يافتن پلاك ثبتى براى پيگيرى در دوائر ثبتى.
3 ـ تحقيق و بازرسى از منطقه «چاله هرز» و «بالغ آباد» در خصوص وقفيت احتمالى آن.
4 ـ انجام تحقيقات و مطالعه در خصوص موقوفهاى موسوم به «دانگ استره» واقع در بلوك غار رى و تطبيق مورد مطالعه در متون تاريخى با محلهاى به نام «دانگه» واقع در اتوبان بهشت زهرا كه البته پس از مذاكره با افراد بومى و شوراى اسلامى، چنين منطقهاى يافت نشد.
5 ـ بازديد از منطقه چشمه شاهى در حوالى حرم مطهر حضرت امام قدسسره و تطبيق آن با منطقه مزرعه شاهى موجود در اسناد وقفنامههاى تاريخى و نتيجتا متفاوت بودن با آن.
6 ـ انجام تحقيقات متعدد در خصوص مناطق مختلف از جمله عيسىآباد و حسين آباد و قنات موسوم به قرشى.
7 ـ مراجعه به اداره موقوفات شميران و انجام تحقيقات جامع با راهنمايى مشاوران
(201)
محترم امور موقوفات و امور ثبتى در مورد قريه زرگنده (خصوصا منطقهاى كه سفارت روس در آن بنا شده). البته سابقه تقاضاى ثبت و اقدامات ديگرى در اداره ثبت مشاهده نشد.
نهايتا پس از تحقيقات و پيگيرىهاى ثبتى مفصل در خصوص مناطق مباركآباد، بىبى مريم، چهارده بنگاه آب قنات مقصود آباد هيچ گونه سابقه ثبتى به نام آستان محرز نگرديد.
ج ـ تحقيق درمورد محل دقيق مناطق، دهكدهها و مزارعى كه احتمال موقوف بودن آن وجود داشت و تطبيق آن موارد با نقشههاى موجود(1).
3 ـ اداره كل املاك مستغلات
1/3 ـ واحد موقوفات باغها، اراضى و شوارع
اين واحد صرفا به بررسى و نظارت بر زمينها، خيابانها و باغهاى موقوفى آستانه مىپردازد. در طى يك دهه اخير هزار مورد كارشناسى انجام شده و 1160 مورد اسناد استيجارى منعقد و 72 مورد فرم شناسايى مستأجران موقوفه ده خير تكميل شده است. براى انجام اين كار، كشاورزان دعوت نامههايى دريافت كرده و با ادارات مختلف مكاتبه شده است. از جمله كارها و فعاليتهاى ديگر اين واحد مىتوان به موارد زير اشاره داشت:
1 ـ بازديد از اراضى اليمان و جاده نظامى، جاده ترانزيت مافتون، مدرسه دخترانه واقع در محله سرتخت، باغهاى سينك شهريار و تذكر به مستأجران در خصوص تغيير كاربرى.
2 ـ تشكيل جلسه در خصوص محله شاه غلامان در شهردارى منطقه20 و نيز با كارشناسان رسمى دادگسترى و شركت ملى نفت در خصوص اراضى موقوفه آستان كه معبر خط لوله نفت است.
1 . بنگريد گزارش سال 79 به همراه يك دهه با موقوفات، معاونت حقوقى و موقوفات. 47 - 49.
(202)
3 ـ انجام كارشناسى منطقه جاده نظامى در خصوص قنات قلعه نو.
و پست امداد آب واقع در شهرك علائين و تجديد اجاره با شركت آب و فاضلاب شهر رى.
و نيز منبع هوايى آب و موتورخانه واقع در ده خير.
2/3 ـ واحد موقوفات تجارى
اين واحد نيز به امور مربوط به موقوفات تجارى رسيدگى و بر آنها نظارت مىكند. در طى دهه اخير 5768 مورد دعوت نامه براى مستأجران واحدهاى تجارى ارسال شده كه 4575 مورد از آنان مراجعه كردهاند. كارشناسىهاى انجام شده 1081 مورد است كه 2300 مورد نيز اسناد استيجارى منعقد گشته است. اين واحد، پرونده تعدادى از متصرفان را به اداره كل امور حقوقى و واحد حسابدارى براى اقدام مقتضى ارجاع داد.
3/3 ـ واحد موقوفات مسكونى
اين واحد در طى دهه اخير 1631 مورد جهت تنظيم اسناد استيجارى و 839 مورد نيز جهت تجديد سند استيجارى مراجعه داشته است. 619 مورد مراجعه جهت انتقال موقوفه تحت تصرف به ديگرى و 140 مورد انجام كارشناسى و 2341 مورد انعقاد اسناد استيجارى از تلاشهاى يك دهه اين واحد است.(1)
فعاليتهاى اقتصادى
براى تحقق اهداف مورد نظر در اجراى پروژه توسعه، نگهدارى و تداوم و تكميل آنها، تلاشهايى از سوى معاونت اقتصادى در امور زير انجام شد.
1 . اطلاعات مربوط به اين بخش از گزارشهاى سال 1379 و گزارش دهه 70 معاونت حقوقى و موقوفات تهيه و نگارش شده است.
(203)
1 ـ ساخت و ساز زير بنايى بالغ بر 285/261 متر مربع كه بخش عمدهاى از آن مسكن ارزان قيمت در قالب 1785 واحد آپارتمانى و 059/1 واحد تجارى و يك واحد توليدى در چند قطعه زمين به وسعت 840/237 متر مربع شامل 15 پروژه بهنامهاى پروژه جوانمرد قصاب، شهرك رضوان (شهر رى) و بلوار فردوس و سرو و....
2 ـ احداث پروژه چند منظوره كارخانه زاينده رود اصفهان و انتقال كارخانه قديمى به خارج از شهر. اين كارخانه توانايى توليد سالانه 2500 تن انواع نخهاى پنبهاى و بافت شش ميليون متر مربع انواع پارچه را داراست.
3 ـ فعاليت در امر صادرات و واردات با رعايت كليه اصول و ضوابط دولت كه بيش از 90% آن به واردات مواد اوليه صنايع تبديلى اختصاص يافته است كه در مجموع بالغ بر 000/800 تن مىگردد.
4 ـ فعاليت در ارتباط با امور كشاورزى و باغدارى كه صدها هكتار از اراضى آستان زير كشت نهال پسته قرار گرفته است. (تصاوير شماره 80، 81، 82، 83)
(204)
موقوفات آستان در گذشته و حال
معمولاً زيارت گاهها به سبب احترام و تقدسى كه دارند همواره مورد توجه اصحاب ثروت و قدرت بودهاند. اموال، زمينها، و مزارع فراوانى كه آنان به عنوان موقوفات تقديم مىداشتند، پشتوانهاى مطمئن و مورد اعتماد براى حفظ و نگهدارى آن اماكن متبركه محسوب و عمده درآمدها و بهرههاى مادى از آن موقوفات از سوى متوليان در آن راه هزينه مىشد. از ديرباز تاكنون موقوفات فراوانى به آستان مبارك حضرت عبدالعظيم عليهالسلام اختصاص يافته كه هر يك داراى فرامين سلطنتى و حكومتى و يا اسناد ثبتى است. برخى از آنها تا امروزه نيز موجود است؛ اما بسيارى نيز در طى ساليان دراز تحت تصرف غير درآمده و يا تغييرات ماهوى يافته است. نخستين بار مجدالملك بر او ستانى وزير شيعى طغرل سلجوقى، ضمن ساختن بقعه براى آستان، تمامى زمينهاى اطراف بقعه را به عنوان موقوفه براى آستان قرار داد كه بقعه در وسط آن قرار مىگرفت. در دوران سلجوقى در اين مكان مزرعه بسيار بزرگى به نام مباركآباد وجود داشت و پس از آن كه طغرل سلجوقى آن را وقف آستان كرد، به خيرآباد تغيير نام يافت.(1) او همچنين موقوفاتى ديگر براى اداره آستان مقرر داشت.(2) امروزه در خصوص موقوفات
1 ـ در اين مورد بنگريد به مزرعه مباركآباد در ادامه همين بحث.
2 ـ عبدالجليل قزوينى، النقض، ص 220.
(205)
آستان، بيست فقره فرمان و وقفنامه موجود است كه قديمىترين آنها به امضاى شاه طهماسب اول صفوى رسيده و صورت و مشخصات كامل موقوفات آن عصر در آن فرمان قيد گشته است. اين موقوفات عبارتند از:
1 ـ مزرعه ايرين
اين مزرعه در 25 كيلومترى جنوب تهران معروف به «ايرين چيچيگلو» واقع است. اين مزرعه كه در بلوك غار شرقى رى واقع بوده، يك ربع از آن را سيد شرف الدين (متولى آستان در عصر طغرل سلجوقى) وقف كرده و توليت آن را براى خود قرار داده و سه ربع ديگر آن را كيا ابوالقاسمبن كيا جمال الدين تهرانى از حاكمان و سادات آل كيا در مازندران و رى وقف كرده است. او نيز توليت آن را به سيد شرف الدين واگذار كرده است.
2 ـ مزرعه سيد عبداللّه ابيض
اين مزرعه وسيع، در محل امامزاده عبداللّه واقع در قسمت جنوبى آستان (در شهر رى) واقع است كه نصف آن را امير غياث الدين محمود نور كمال وقف كرده و توليت آن را به امير سيد خليل اللّه و امير سيد عنايت اللّه از متوليان آستان در عصر صفوى قرار داده است. اين موقوفه پس از آنها به اولاد و فرزندان ذكور نسل به نسل منتقل مىگردد. واقف يك سوم آن را براى تصرف متوليان و باقى را براى مصرف فقرا، مستمندان و زايران اختصاص داده است.
3 ـ مزرعه عين آباد
اين مزرعه را پير على نامى وقف كامل (شش دانگ) آستان كرده و توليت آن را به سيد على شاه فرزند سيد شرف الدين حسين از متوليان آستان در قبل از صفويه سپرده است. خمس درآمدهاى داير شده اين مزرعه بابت حق التوليه به متولى و باقى آن پس از
(206)
خرج قناتها و مسائل زراعتى در آستان به مصرف فقرا و مستمندان مىرسيده و مجموع شصت ده از جمله ورامين را شامل مىشده است. امروزه از اين دهستان وسيع تنها دهكدهاى به نام «بهنام سوخته» باقى مانده كه جزو بلوك خوار است.
4 ـ مزرعه سينك و ده «واريز»
اين مزرعه و ده، از توابع شهريار است كه امروزه به «وارش» معروف و هر شش دانگ آن وقف آستان گشته است. اين موقوفه به علّت قرار گرفتن در محدوده شهرى و امكان استفاده از اراضى در بخشهاى مسكن و تجارى و صنعتى و همچنين باغ نمونه كوثر از اهميت ويژهاى برخوردار است.
5 ـ مزرعه مافتان
اين مزرعه در بلوك غار (رى) واقع است كه نصف آن را فرزند امير قباد و نصف ديگر را امير فولمار قبابيك وقف آستان كردهاند. هر دو نفر توليت آن را به سيد على شاه فرزند سيد شرف الدين حسين از متوليان آستان در عصر قبل از صفوى واگذار كردهاند. اين مزرعه جزو بلوك شرقى است و امروزه در مجاورت كهريزك قرار دارد. به علت احداث پالايشگاه و بهشت زهرا در مجاورت آن به شهر متصل شده است.
6 ـ مزرعه استروهه
اين مزرعه از بلوك «سيور قرج» است كه نواب خليفه شاه قلى (مهرداد) بر آستان وقف كرده و توليت آن را به سيد خليلاللّه و سيد عنايت اللّه از متوليان عصر صفوى داده است كه پس از وى به اعقاب او منتقل مىگردد. اين مزرعه بين خوار و دماوند قرار داشته و از بزرگترين دهستانهاى رى با 90 ده بوده است. امروزه فقط نام «ايوان كيف» از آن باقى مانده و استروهه نيز وجود ندارد.
(207)
7 ـ باغچهاى در «وسفنارد»
يك قطعه باغچه در قريه «وسفنارد» از بلوك غار رى توسط نواب حسين خان سلطان روملو وقف آستان بوده و توليت آن را به دو سيد سابق الذكر واگذار كرده است. اين قطعه باغچه كه در جنوب غربى تهران، بيرون دروازه سه راه ساوه متصل به شهر بوده، امروزه جزو تهران است.
8 ـ مزرعه علائين
اين مزرعه در سه كيلومترى آستان قرار دارد و از آب چشمه على مشروب مىشود. واقف آن در فرمان شاه طهماسب، سيد شرف الدين حسين متولى آستان در عصر سلجوقى است كه بر اساس وقفنامهاى توليت آن را به فرزندانش سپرده است.
وقفيت اين مزرعه شش دانگ كامل بوده كه در فرمان به آن اشاره شده است. پس از مدتى سه دانگ از آن به تصرف غير درآمد كه شخصى به نام «سلطان بنت على» پس از اثبات وقفيت آن، توليتش را به فرزندان سيد شرف الدين برگرداند؛ آنان بايد درآمد دو سوم آن را خرج آستان از قبيل اجرت خادمان، حفاظ و مؤذن كرده و يك سوم عوايد آن را به عنوان حق التوليه براى خود مصرف كنند. در دهههاى بعد بازماندگان توليت قبلى يك دانگ آن را از شش دانگ وقفى خارج و به نام خود ثبت كردند و به ملكيت ديگران درآوردند. در دوران پهلوى، به هنگام اصلاحات ارضى، زمينهاى اين مزرعه به زارعان فروخته شد و آنان نيز به كسان ديگرى واگذار كرده و يا در آن دخل و تصرفاتى به عمل آوردند تا پس از پيروزى انقلاب، سند پنج دانگ آنها باطل و به موقوفه بازگشت داده شد. امروزه اين مزرعه از آبادترين موقوفات آستان است كه يك دانگ آن همچنان در تصرف مالكان قرار دارد. در قسمتهايى از اين پلاك، شهرك رضوان، شهرك معلم، شهرك نظامى، كه بيشترين واحدهاى مسكونى موقوفات را به خود اختصاص مىدهند، قرار دارد. اين اراضى كشاورزى آن به لحاظ قرار گرفتن در محدوده شهرى اهمّيت زيادى دارد و قسمتهايى از پلاك نيز در طرحهاى دستگاههاى اجرايى از جمله شهردارى، آب و فاضلاب، اداره گاز و... واقع شده است.
(208)
9 ـ چهار هرز (چاله هرز) و بالغ آباد
اين دو منطقه در شميران واقع بوده و از موقوفاتى است كه در فرامين عصر صفوى به آن اشاره شده است.
10 ـ مزرعه «آبه غار» (ده خير)
دو دانگ اين مزرعه را سيد شرف الدين حسين متولى آستان در عصر سلجوقى وقف كرده كه دو سوم محصول آن بايد صرف ضروريات آستان شود. واقف توليت آن را به اولاد مذكور خود سپرده است. ده خير بلوك منطقه غار شرقى شهر رى و در اراضى رى باستان قرار دارد كه تپه ميل از آثار ساسانيان در جنوب آن واقع و اكنون به شهر رى متصل است. امروزه مزرعه و ده خير در طرحهاى توسعه شهرى و كشاورزى داراى قابليت خوبى است.
11 ـ مزرعه «مبارك آباد» (خيرآباد)
مزرعه مبارك آباد جزو بلوك غار را طغرل سلجوقى وقف كرده كه از آن پس به خيرآباد تغيير نام داده است.(1) بقعه مبارك و آستان در داخل اين مزرعه احداث شده است. محدوده اين موقوفه از سمت شمال به انتهاى حسين آباد فعلى، از جنوب به بهشتى و عمادآور، از شرق انتهاى ظهيرآباد و علايين و از غرب به ابتداى ولىآباد فعلى محدود است. اين مزرعه از ابتدا وقف و شامل تاكستانها و باغهاى ميوه و سبزى بوده و باقى مانده آن تا قبل از توسعه اخير هم چنان به صورت باغ موجود بوده است. در گذشته منطقه وسيعى از اطراف همين مزرعه را باغ تشكيل مىداده است.
1 ـ بنگريد: على اكبر شهابى، تاريخچه وقف در اسلام، صص72و73؛ محمّدعلى هدايتى، آستانه رى، ص31ـ32
(209)
12 ـ مزرعه «بندگردان»
اين مزرعه را فولاد قبا وقف و توليت آن را به سيد شرف الدين سپرده است. مزرعه بندگردان در مجاورت شهر كرج و در سمت غرب آن قرار دارد كه به مرور زمان از تصرف وقف خارج و پس از انقلاب به آسايشگاه كهريزك بخشيده شده است. قسمتى از اراضى آن را نيز صاحبان صنايع به منظور ايجاد شهرك صنعتى خريدهاند.
13 ـ مزرعه شرقى «چشمه شاهى»
اين مزرعه به «شاهى» نيز معروف بوده كه آن را سيد شرف الدين حسين وقف كرده است. مزرعه ياد شده از دهات غار غربى و در شمال ده اندرمان واقع شده است. اكنون اراضى آن به تأسيسات آرامگاه حضرت امام خمينى (ره) اختصاص يافته است.
14 ـ مزرعه هوسنه بهنام
سه دانگ از اين مزرعه كه در دهستان بهنام است، از موقوفات سيد شرف الدين بوده و امروزه همچنان در تصرف آستان قرار دارد. و از موقعيت خوبى برخوردار است.
15 ـ مزرعه ايلمان
امروزه به «اليمان» و «جلال آباد» نيز معروف است كه در غار رى قرار دارد و غازى خان تكلو از سران طايفه تكلو در عصر صفوى آن را وقف و توليت آن را به امير عنايت اللّه و امير خليل اللّه واگذار كرده است. قسمت عمده اين مزرعه در اجراى طرح آزادسازى از كشاورزان تحويل گرفته شده و هم اكنون به صورت اجاره در اختيار شركت بيجينگستر رى قرار داده شده است و براى استفاده بهينه از اراضى مطالعات كارشناسى لازم انجام شده و در بخش كشاورزى و توسعه آتى اراضى ياد شده داراى موقعيت مناسبى است.
(210)
16 ـ مزرعه «دز»
اين مزرعه در بلوك غار رى واقع و سيد شرف الدين حسين آن را داير و دو دانگ مزرعه را وقف آستان كرده است. او توليت آن را بعد از خود براى اولاد ذكور گذارده است. امروزه اين مزرعه در آبادى به نام «دز آه» قرار دارد كه جزو غار غربى و مكان آن ابتداى مسير قم است.(1)
17 ـ مزرعه «خوارذيل»
اين مزرعه در بلوك غار واقع شده و از موقوفات آستان از سوى زينت بيگم دختر شاه طهماسب صفوى است كه وقف نامهاى براى آن در ذى قعده 997 هجرى امضا و مهر كرده است. بر اساس اين وقفنامه، سه دانگ و ربع مشاع از آن مزرعه به آستان وقف شده و توليت آن به امير مجد الدينبن امير ابراهيم حسينى و اولاد او نسل در نسل واگذار شده است.(2) اين موقوفه شامل زمينهاى اطراف، قناتها و باغها است كه در جنوب غربى تهران، بعد از نعمت آباد سر راه ساوه قرار دارد.
18 ـ قنات مقصودآباد
يك بنگاه آب كامل از چهارده بنگاه آب قنات مقصودآباد، مشهور به فيروز آباد از سوى امير سليمان خان قاجار به سال 1214 ق وقف آستان شده است. توليت آن را به آقا سيد ابوالحسن، متولى آستان در عصر قاجار واگذار كردهاند.(3)
1 . در مورد برخى از اين موقوفات بنگريد. شهابى، على اكبر، تاريخچه وقف در اسلام، صص 72 و 73؛ هدايتى، آستانه رى، 32-31.
2 . شهابى ؛ همان ص 75. مقدسى، نام خوار را به عنوان قريهاى در شهر رى ذكر كرده است (مقدسى، مطهربن طاهر، احسن التقاسيم فى معرفة الاقاليم، تحقيق محمد مخروم 1987، ص 36).
3 . همان ص 75
(211)
19 ـ قريه عمادآور غار رى.
20 ـ مزرعه بهشتى غار رى.
اين دو مزرعه بر اساس سندى كه نزد عبداللّه عقيلى از بازماندگان يكى از توليتها موجود است، در دوره صفويه به سال 1155ق به عنوان سيور غال وقف آستان بوده است.(1)
21 ـ مزرعه بىبى مريم
در بلوك غار شرقى، كه يازده كيلومتر با شهر رى فاصله دارد واقع و از شش دانگ، يك سوم را امير قباد وقف كرده كه بايد تا دو سوم محصول آن به مستحقان و در راه ماندگان برسد. اين مزرعه امروزه جزو موقوفات آستان نيست.
22 ـ مزرعه جلال آباد
مزرعه جلال آباد حدودا در غار رى بوده ولى موقعيت آن دقيقا روشن نيست. يك سوم آن را غازى خان تكلو از سرداران صفوى وقف كرده و تكليف باقى آن روشن نيست. اما پس از 960ق كه تاريخ فرمان شاه طهماسب است، تا به امروز قريهها، رقبات، و مستغلات ديگرى وقف آستان گرديده است. از آن موقوفات تنها امروز پنج رقبه در دست آستان باقى است كه عبارتند از مافتون، علائين، ده خير، هوسنه و سينك كه آبادترين آنها مزرعه علائين واقع در حومه شهر رى امروزى است و از آب چشمه على مشروب مىشود.(2)
موقوفات ياد شده عبارتند از:
1 ـ ايرج افشار، «شهر رى»، آينده، سال نهم، شماره 8 و 9، 1362 ص 645.
2 . شهابى ؛ تاريخچه وقف در اسلام، 72 ؛ هدايتى، آستانه رى، 32-31. ساير رقبات موقوفه به مرور زمان به تصرف غاصبان در آمده و از تصرف آستان خارج شده است و حتى نام برخى از آنها را نيز تغيير دادهاند.
(212)
1 ـ مزرعه دولاب در جنوب غربى تهران.
2 ـ قريه ويمكرد در غار رى.
3 ـ مزرعه محمود آباد شهريار (شش دانگ وقفى).
4 ـ مزرعه واريز آغاج در بلوك غار رى (شش دانگ وقفى).
5 ـ مزارع اسكله در غار رى (شش دانگ وقفى).
6 ـ زرگنده در شميران تهران (شش دانگ وقفى) بر اساس فرمان محمد شاه قاجار در 1260 ق به سفارت روس واگذار شده است.
7 ـ بالغآباد در غار رى (شش دانگ وقفى)
8 ـ نعمت آباد در شش كيلومترى جنوب غربى تهران سر راه ساوه.
9 ـ روستاى مردهاباد شهريار كه همان مردآباد است. شش دانگ آن را شاه عباس اول وقف صرف طعام و روشنايى آستان كرده است.
10 ـ كاروانسراى شاه عباسى در ضلع غربى خيابان اصلى شهر رى، بين دروازه قاجارى و بازار، از موقوفات شاه عباس اول.
11 ـ يك بنگاه از 24 بنگاه آب قنات مقصود آباد كه امير سليمان خان وقف نموده است.
12 ـ شش دانگ قنات مهدى آباد كه ميرزا شفيع صدر اعظم فتحعلى شاه وقف كرده است.
13 ـ كليه بازار قديم كه بنا به مندرجات سند مالكيت موجود و عرصه آن متعلق به آستان و اعيانى آن داراى مالك بوده است.(1)
امّا آنچه امروزه به عنوان اراضى موقوفه باقى مانده و مساحت آن مشخص گرديده عبارتست از:
1 ـ اليمان، 000/208/3
1 . حسين مؤذنى، آشنايى با موقوفات آستان مقدس حضرت عبدالعظيم، گزارش منتشر نشده، ص 11.
(213)
2 ـ سينك شهريار، 000/834
3 ـ مافتون، 000/200/1
4 ـ علايين، 000/090/6
5 ـ خلازير، 000/156/2
6 ـ خوراين، 000/582/1
7 ـ ده خير، 000/846/3
8 ـ هوسنه، 000/457/2
لازم به ذكر است مجموع اين اراضى 373/21 متر مربّع است كه با تلاشهاى معاونت اقتصادى، اكنون با پرداخت مبالغ فراوان و جلب رضايت متصرفين و بدون كاربرد اهرم فشار و اضرار به غير، در مجموع 615/324/2 متر مربّع از آن اراضى يعنى حدود 10درصد كلّ اراضى موقوفه در سالهاى گذشته آزاد گرديده است.
4 ـ معاونت ادارى و مالى
اين معاونت، كه در تشكيلات جديد آستان به معاونتهاى قبلى اضافه شده است، وظيفه سرپرستى و نظارت بر كل ادارات و رسيدگى به امور دفاتر در واحدهاى تحت نظر را برعهده دارد.
5 ـ معاونت فرهنگى
اين معاونت كه در مجموع وظيفه برنامه ريزى و سياست گذارىهاى فرهنگى آستان را بر عهده دارد شامل ادارات زير است:
1 ـ اداره كل امور فرهنگى.
2 ـ آموزش و تحقيقات.
3 ـ اداره كل تبليغات و امور بين الملل.
چنان كه شرح آن رفت، در طرح توسعه بخش عمدهاى از توسعه، تحت محور
(214)
فعاليتهاىآموزشىوعلمى انجامگرفت كهنتيجه آنتشكيل يكدانشكده علوم حديث، مركز نجوم، كتابخانه تخصصى، مركز دارالحديث و ساير فعاليتهاى عمرانى فرهنگى بود و ما در بخش گذشته به طور مبسوط به آن پرداختيم. امروزه به لحاظ ادارى، مؤسسات ومراكزفرهنگى ايجادشده تحتنظارت و مديريت معاونت فرهنگى قراردارد.
علاوه بر فعاليتهاى ياد شده، معاونت فرهنگى اقدام به برگزارى مراسمها و اردوها و كلاسهاى متعددى كرده است از جمله برپايى جشنهاى تكليف كه بر عهده اداره آموزش اين معاونت قرار داشته است. اين جشنها در سالن انديشه برپا شده و از سال 1378 تا 1381 پذيراى نزديك به 20 هزار دانش آموز مكلّف گرديده است.
از ديگر برنامههاى اجرا شده پذيرايى از ارودهاى دانشآموزى است كه براى بازديد از آستان مقدس حضور مىيابند. اين آستان پذيراى 145هزار دانش آموز در مقاطع مختلف به همراه 11600 تن از مربيان آنان بوده است.
اداره آموزش معاونت فرهنگى براى ارتقاى سطح علمى خواهران و برادران اقدام به برگزارى كلاسهاى مختلف علمى، فرهنگى و هنرى از جمله تفسير قرآن، نهج البلاغه، احكام، عربى، عكاسى، نجوم، رايانه و... كرده كه در مجموع صدها نفر را تحت تربيت و آموزش قرار داده است.
طرح «تابستان در آستان» از ديگر طرحهاى فرهنگى اين معاونت است كه در دو قسمت مجزا براى فرزندان پرسنل و همچنين پايگاههاى تابستانى و مساجد سطح شهر رى برگزار شده است.
در اين طرح كه در تابستان 1381 برگزار شد، 1500 نفر به همراه 150 مربى شركت داشتهاند.
اين معاونت از سال 1379 تا 1381 مقدمات بازديد حدود 10هزار نفر از جوانان و دانشجويان و علاقمندان به علم نجوم را از مركز نجوم فراهم آورده و چيدن دوره آموزش نجوم و كارگاههاى مختلف و سخنرانىهاى متعددى به همراه ارائه مقالات در خصوص علم نجوم، تقويم، رؤيت هلال و موضوعات ديگر برپا كرده است.
(215)
از ديگر مجموعههاى فرهنگى اين معاونت، كتابخانه مركزى است كه نقش مهمى در اعتلاى علمى و پر كردن فراغت دانشآموزان و دانشجويان داشته است. آمار ارائه شده نشان از استقبال فراوان از منابع و كتابهاى موجود در اين كتابخانه دارد. در طى سال 1378 نزديك به 120 هزار نفر از كتابهاى آن بهرهبردارى كردهاند كه اين رقم در سال 1379 به 185 هزار نفر و در سال 1380 نيز به 240 هزار نفر افزايش يافته است. اين رقم در سال 1381 ، 150000 نفر بوده است.
شايان گفتن است مجموع كتب موجود اين كتابخانه 32000 جلد و اعضاى آن 6700 و روزانه 730 نفر از آن استفاده مىكنند. (اطلاعات مربوط به اين قسمت از گزارش سالانه معاونت فرهنگى اقتباس شده است.)
5 ـ معاونت اماكن متبركه
يكى از معاونتهايى كه در تشكيلات جديد آستان ايجاد شده، معاونت اماكن متبركه است.
اين معاونت وظيفه سرپرستى و نظارت بر كارهاى ادارات حوزه مربوطه را بر اساس خط مشى و سياستهاى تعيين شده به نيابت از مقام توليت بر عهده دارد.
6 ـ معاونت بهداشتى و درمانى
اين معاونت تازه تأسيس، به نيابت از مقام توليت وظيفه سرپرستى بر فعاليتهاى ادارات و واحدهاى تابعه را در راستاى اهداف و سياستهاى مصوب در اجراى طرحها و برنامههاى خدمات درمانى و ديگر كارهاى مرتبط با آن را عهده دار است.
7 ـ معاونت روابط عمومى و بين الملل
يكى ديگر از معاونتهاى آستان، معاونت روابط عمومى و بين الملل است كه عمدتا وظيفه هدايت و سازماندهى برنامههاى لازم پيرامون امور تبليغاتى را بر عهده دارد. اين معاونت ادارى دفترى، با عنوان دفتر مشاورين و نيز مجمعى با عنوان مجمع
(216)
شعرا و مادحان است. ادارات تابعه اين معاونت عبارتند از:
1 ـ اداره كلّ روابط عمومى.
2 ـ اداره كلّ روابط بين الملل.
3 ـ اداره كلّ دارالقرآن الكريم.
8 ـ اداره كل حراست و گزينش
يكى ديگر از ادارات تازه تأسيس آستان، اداره كل حراست و گزينش است كه وظيفه نظارت بر كار واحدهاى تابعه در زمينه حراست پرسنل، تأسيسات و اسناد و هم چنين گزينش افراد و تأييد صلاحيتهاى آنها از لحاظ اخلاقى، سياسى، عقيدتى و علمى براى جذب را بر عهده دارد. ادارات گزينش و تأمين نيرو، حفاظت اسناد، پرسنلى، و حفاظت فيزيكى از زيرمجموعه آن فعاليت مىكنند.
بخش ششم: پروژههاى خارج از شهر رى
1 ـ مؤسسه فرهنگى دار الحديث
يكى ديگر از مجموعههاى فرهنگى، مؤسسه فرهنگى دارالحديث بود. اين مركز در قم و در زيرمجموعه معاونت فرهنگى آستان قرار دارد. مؤسسه دار الحديث اوّلين و بزرگترين مجموعه فرهنگى در زمينه حديث و علوم مربوط به آن است. كه در تاريخ 22/8/1374 مصادف با سالروز ولادت حضرت فاطمه عليهاالسلام با پيام مقام معظّم رهبرى و با حضور برخى از انديشمندان و برجستگان حوزه و دانشگاه رسما افتتاح شد. در بخشى از آن پيام آمده است:
«اكنون تأسيس مجمع دار الحديث به همّت جناب حجّةالاسلام والمسلمين آقاى رىشهرى كه در كار حديث گذشته از شوق و علاقه، تبحّر و سابقه و تجربه نيز دارند، اين مژده را مىدهد كه به حصول اين خواستهها و نيازها در امر حديث به تدريج نزديك خواهيم شد. انشاء اللّه تعالى». (تصوير شماره 84)
(217)
1/1 ـ مركز تحقيقات دار الحديث
چنان كه قبلا اشاره شد عبدالعظيم حسنى به محدث نيز مشهور است. سخن از اهميت حديث در كنار قرآن در اين موجز جايگاهى ندارد اما همواره در طول تاريخ محدثان و انديشمندان همواره كوشيدهاند تا در حفظ و بقاى حديث تأثير گذار باشند و احاديث صحيح و حسن را از احاديث مجعول، ضعيف و متروك بازشناسند و فرهنگ غنى اسلام را از آنها بپيرايند. موسسه فرهنگى دارالحديث نيز به عنوان نخستين مركز مستقل حديثشناسى در اين باره نقشى حياتى داشته و اين اهداف را دنبال مىكند:
1 ـ پژوهش و تحقيق در علوم وابسته به حديث با هدف دفاع از سنت و پالايش احاديث.
2 ـ تبيين و ترويج معارف حديثى.
3 ـ تدوين كتب حديثى.
4 ـ انتشار و نشر تأليفات پيرامون حديث.
5 - تربيت محققان و حديث پژوهان در حوزههاى مختلف علوم حديث.
اين اهداف توسط شش گروه در حال تحقق است.
1/1 ـ 1 ـ گروه موسوعه نگارى (دائرة المعارف نويسى)
اين گروه دستيابى محققان به دائرة المعارفها را در مجموعههاى گسترده حديثى تسهيل و فراهم مىسازد و اين اهداف را دنبال مىكند:
1 ـ تدوين مجموعههاى روايى با موضوعات خاص و عام از احاديث مربوط به همه فرق اسلامى.
2 ـ فراهم ساختن بستر مناسب براى فعاليتهاى افراد و گروهها جهت نشر حديث.
3 ـ تهيه شناسنامه براى تمامى احاديث.
4 ـ امكان بازيابى سريع احاديث در جوامع روايى.
زيربناى كار اين گروه، موسوعه ميزان الحكمه بود كه نخستين جرقههاى آن سالها
(218)
پيش از سوى توليت آستان جناب آقاى محمّدى رىشهرى زده شد و تا حدود ده مجلد آن انتشار يافت. اين مركز به هنگام تأسيس در 1374 در ادامه آن كار نقش بسزايى داشت كه هم چنان در حال تداوم و تكميل آن موسوعه عظيم هستند. هم چنين تدوين موسوعة الامام على عليه السلام فى الكتاب و السنه و التاريخ نيز در دوازده مجلد از سوى اين گروه به انجام رسيده است.
1/1 ـ 2 ـ گروه احيا و تصحيح
اين گروه وظيفه احيا و تصحيح متون حديثى خطّى و پراكنده و دور از دسترس را بر عهده دارد تا آن را در اختيار محققان و حديث پژوهان قرار دهد. اهداف اين گروه در محورهاى زير در حال تحقق است:
1 ـ شناسايى و طبقه بندى آثار حديثى.
2 ـ تصحيح و احياى آثار حديثى.
3 ـ همكارى با پژوهشگران ساير مراكز در تصحيح متون حديثى.
يكى از طرحهاى اين گروه تدوين فهرستگان نسخههاى خطى حديث و علوم حديث شيعه است كه در آيندهاى نزديك در قالب كتاب و نرمافزار عرضه خواهد شد. هم چنين انتشار مداوم مجموعه دفترهاى ميراث حديث شيعه نيز از فعاليتهاى ديگر اين گروه است.
1/1 ـ 3 ـ گروه ترجمه و تدوين
بنا به ضرورت نشر معارف حديثى، گروه ترجمه و تدوين مىكوشد تا بر اساس اهداف زير، دستيابى محققان را به متون حديثى از زبانهاى ديگر آسان سازد.
1 ـ ترجمه متون حديثى به فارسى و ديگر زبانها بر اساس نياز.
2 ـ ساده سازى متون و تدوين متون حديثى جهت مخاطبان مختلف.
3 ـ تهيه مجموعههايى بر اساس معارف حديثى جهت مخاطبان مختلف.
(219)
4 ـ آموزش نيروهاى كارآمد در عرصه ترجمه و حديث و تدوين متون.
ترجمههايى از قبيل خردگرايى در قرآن و حديث، علم و حكمت در قرآن و حديث، اهل بيت در قرآن و حديث از نمونه فعاليتهاى اين گروه است. ترجمه برخى از متون حديثى به زبان انگليسى و اردو و.... نيز در اين گروه در حال اجراست و يك نشريه حديثى با عنوان زندگى، ويژه جوانان از دست آوردهاى اين گروه است.
1/1 ـ 4 ـ گروه رجال
رجالشناسى و بازيافت احاديث صحيح از ضعيف و متروك و در حقيقت جرح و تعديل، يكى از راههاى مهم براى حصول اطمينان نسبت به احاديث است كه گروه رجال اهداف زير را در اين مورد بر عهده دارد:
1 ـ بازشناسى منابع اصيل رجالى و مبانى آنها.
2 ـ نقد و تحليل منابع و متون.
3 ـ ارائه روشها و شيوههاى كاربردى.
4 - ارائه شيوههاى مختلف ارزشيابى صدور حديث.
5 ـ تمييز احاديث معتبر از غيرمعتبر.
از آثار تدوين شده و آماده انتشار اين گروه مىتوان به معجم مصطلحات الرجال و الدرايه، رجال ابن الغضائرى و مأخذشناسى رجال شيعه نام برد.
1/1 ـ 5 ـ گروه تاريخ و مصطلح الحديث
بررسى تاريخ و مصطلحات حديث بر اساس اهداف زير يكى از كارهايى است كه در دارالحديث در حال اجراست.
1 ـ شناخت مكاتب حديثى.
2 ـ شناخت تأثير محيطها، حكومتها و گرايشهاى سياسى و مذهبى در تدوين كتب حديثى.
(220)
3 ـ شناخت تأثير و تأثرات مكاتب حديثى.
4 ـ آگاهى بر عوامل مؤثر در پيدايش احاديث مجعول و جريانهاى حديث ساز.
5 ـ شناخت اصطلاحات و روند تغيير و تحول آنها.
از طرحهاى در حال اجراى اين گروه شناخت روش تحقيق محدثان بزرگ شيعه مثل فيض كاشانى و علامه مجلسى است.
1/1 ـ 6 ـ گروه فقه الحديث
شناخت قواعد استنباطى حديث يكى از وظايف مهم گروه فقه الحديث است كه در سه محور انجام مىشود:
1 ـ استخراج و تنقيح قواعد كلى و اختصاصى فهم حديث.
2 ـ بحثهاى تطبيقى در زمينه متن حديث از قبيل ناسخ و منسوخ، علل الحديث، غريب الحديث.
3 ـ شرح و تفسير احاديث.
2/1 ـ فعاليتهاى فرهنگى و پژوهشى دارالحديث
علاوه بر تلاشهاى مداوم گروههاى علمى ياد شده و نتايج منتشره آنها، دارالحديث فعاليتهاى ديگرى نيز در نشر علوم مربوط به حديث و معارف آن به شرح زير برعهده دارد:
2/1 ـ 1 ـ فصل نامه علوم حديث
فصلنامه علوم حديث نخستين نشريه تخصصى در اين مقوله به زبان فارسى است كه بر اساس اهداف زير انتشار مىيابد:
1 ـ گسترش و نشر فرهنگ حديث و سنت.
2 ـ تبيين جايگاه حديث و سنت در اسلامشناسى.
(221)
3 - دستيابى به قواعد روشن در مسير فهم سنت و حديث.
4 ـ ارائه معيارهاى روشن براى پالايش حديث.
5 ـ معرفى و احياى حديث شيعه و اهل سنت.
6 ـ ارائه ديدگاهى نو در عرصه حديث.
7 ـ معرفى پژوهشگران و پژوهشهاى مهم حديثى.
نشريه مذكور ازپاييز 1375 تا كنون به طور مستمر در هر فصل انتشار يافته است. علاوه بر آن فصلنامه ديگرى به همين نام به زبان عربى منتشر مىگردد كه مطالب آن با فصلنامه فارسى متفاوت است.
2/1 ـ 2 ـ ميراث حديث شيعه
سلسله دفترهايى است كه رسالههاى مختصر و كوتاهى در آن تصحيح و احيا مىشود. هر يك از اين دفترها داراى پنج بخش است:
1 ـ متون حديث.
2 ـ شرح و ترجمه حديث.
3 ـ علوم حديث.
4 ـ اجازات.
5 ـ معرفى نسخهها.
از اين مجموعه تاكنون چهار شماره در طى دو سال منتشر شده است.
2/1 ـ 3 ـ نشريه زندگى
بيان و انتقال حديث به نسل جديد و جوانان، يكى از اهداف اين مجموعه است. مقالات علمى، قطعات ادبى، شعر و داستان، گزارش، گفتگو، معرفى كتاب... از جمله موضوعات اين مجموعه است كه هر دفتر آن به يك موضوع اختصاص مىيابد. تا كنون چند شماره از اين نشريه منتشر شده است.
(222)
2/1 ـ 4 ـ كتابخانه تخصصى حديث
اين كتابخانه به هدف جمعآورى و نگهدارى متون مختلف حديثى براى استفاده حديث پژوهان برپا شد. هسته اوليه كتابخانه تخصصى حديث در معاونت آموزشى بعثه در سازمان حج و زيارت در 1370 شكل گرفت. وقتى دارالحديث در قم به سال 1374 بنياد نهاده شد، اين كتابخانه كه در ابتداى كار داراى حدود پنج هزار جلد كتاب بود، به آن شهر منتقل شد، تا كنون 22هزار جلد كتاب در آن گردآورى شده و آرشيو نشريات آن نيز با بيش از صد عنوان نشريه اسلامى براى خدمات دهى به دانش پژوهان فعال است. در اين كتابخانه 400 نسخه خطّى و 700 نسخه عكسى نيز وجود دارد.
2/1 ـ 5 ـ معاونت اطلاع رسانى حديث
براى ترويج و همگانى كردن احاديث، فعاليتهاى عمدهاى در اين مركز صورت گرفته كه نمونه عينى آن تأسيس پايگاه «حديث نت» در اينترنت و عرضه پژوهشهاى انجام شده اين مركز در شبكه جهانى اطلاع رسانى است. هم چنين انتشار سال نامه حديثى نور، توليد نرم افزارهاى كنز العمال و ميزان الحكمه، تشكيل بانك اطلاعات حديث و نيز ايجاد كانون حديث، برگزارى مسابقات و نمايشگاهها از ديگر فعاليتهاى مهم و مؤثر اين معاونت است.
2/1 ـ 6 ـ مركز چاپ و نشر
اين مركز از ابتدا تاكنون آثار زيادى انتشار داده است. در نخستين سال فعاليت يعنى در 1375 دو اثر، سال 1376، چهار اثر، سال 1377 هفت اثر در 21 مجلد، سال 1378، دوازده اثر در بيست جلد، سال 1379، سه اثر در چهارده مجلد. ميزان الحكمه كه توسط دارالحديث توليت محترم آستان تدوين گشت، بيشترين حجم مجلدات آثار منتشره را به خود اختصاص مىدهد. اين مركز آثار منتشره را از طريق نمايندگىهاى خود در تهران، مشهد، قم و بيروت توزيع مىكند.
(223)
اين انتشارات علاوه بر مجلات مختلف تخصصى و غير تخصصى تا كنون بيش از 110 عنوان كتاب را در شمارگان 413000 جلد منتشر و به علاقمندان در ايران و ساير كشورهاى اسلامى تقديم داشته است. انتشارات در حال حاضر مشغول راهاندازى چاپخانه جديدى است و كتابهاى فوق الاشاره توسط چاپخانه مؤسسه انجام مىشد كه اخيرا به علّت قرار گرفتن در طرح توسعه حرم مطهّر حضرت امام قدسسره به آن آستان واگذار شده است.
2 ـ دانشگاه علوم حديث در قم
براى احداث اين مجموعه عظيم و مهم، زمين مناسبى در شهر قم به وسعت 23000مترمربّع خريدارى شده و مقدمات احداث ساختمان آن و سير مراحل راهاندازى مقطع كارشناسى ارشد در حال انجام است كه مجوز سه گرايش ارشد گرفته شده است.
اين دانشكده در نظر دارد تا براى آموزش تخصصى رشته حديث به طلاب حوزه علميه قم نيز خدمات ارايه كند. در حقيقت براى تحصيلات تكميلى دانشجويان فارغالتحصيل دانشكده علوم حديث و نيز ساير علاقمندان، كلنگ عمليات اجرايى اين پروژه در سال 1380 با حضور شخصيتهاى فرهنگى كشور به زمين زده شده است. اين دانشكده در زير بنايى بالغ بر 19هزار متر مربّع در سه بلوك اصلى (آموزش، پژوهش، ورزشى) و در چهار طبقه طراحى شده و در حال احداث است.
3 ـ مجتمع فرهنگى، تفريحى كوثر
اين مجتمع در روتهفشم و در منطقه كوهستانى به مساحت 3300متر مربّع شامل 12 سوئيت مسكونى با كتابخانه، مسجد و پارك احداث شده است. اين مكان براى استفاده كاركنان آستان، اردوهاى آموزشى و تفريحى دانشجويان دانشكده حديث و طلاب حوزههاى علميه اختصاص يافته است.
(224)
4 ـ زائر سراى حضرت عبدالعظيم در مشهد مقدّس
اين پروژه در زمينى به مساحت 735 و زير بناى حدود 3700متر مربّع شامل 16 آپارتمان و محلّ سالن غذاخورى در يكى از نقاط شهر مقدّس مشهد اجرا شده است كه پس از تكميل مورد استفاده كاركنان حرم مطهّر و طلاب حوزههاى علميه قرار خواهد گرفت. (تصوير شماره 85)
(225)
بازديد مقامهاى عالى رتبه نظام از طرح توسعه
درطى اجراى مراحل توسعه، توليت و مسئولان محترم آستان براى ارايه گزارشهاى اجمالى از طرحهاى در دست اجرا به مناسبتهاى مختلف از مسئولان و مقامات عالى رتبه نظام از جمله مقام معظم رهبرى، رؤساى محترم قواى سه گانه، رئيس مجمع تشخيص مصلحت، نمايندگان مجلس خبرگان ومجلس شوراى اسلامى، اعضاى شوراى نگهبان، وزرا و شهرداران و اعضاى شوراى شهر تهران و ساير مسئولان نظام براى بازديد و يا افتتاح قسمتهايى از طرح دعوت به عمل آورده و ضمن ارايه گزارشهايى از طرح توسعه، مشكلات و مسائل شهر رى، در صدد جلب حمايتهاى مادى و معنوى آنان برآمدند كه در تسريع روند اجراى طرح نقش مهمى داشته است.
1 ـ بازديد مقام معظم رهبرى
مقام معظم رهبرى در روز پنجم آبان 1373 به منظور بازديد از طرح توسعه و نيز زيارت امامزادگان واجب التكريم، وارد رى شدند. ايشان پس از زيارت مرقد مطهر حضرت عبدالعظيم عليهالسلام و نيز امامزاده حمزه و طاهر عليهماالسلام از بخشهاى مختلف طرح توسعه بازديد كردند. در اين بازديد توليت محترم آستان مقدس رى و قم، امام جمعه شهر رى و چند تن از وزرا و نيز شهردار تهران حضور داشتند.
(226)
مقام معظم رهبرى در صحن آستان به ايراد سخنرانى پرداختند و ضمن تجليل از مقام معنوى و شخصيت والاى حضرت عبدالعظيم عليهالسلام پس از تشريح مسائل مربوط به شهر رى و جايگاه مهم آستان مقدس، بر ضرورت آبادان سازى اين شهر و بقاع متبركه آن تأكيدكردند. ايشان هم چنين در ديدار علما و روحانيون شهر رى در جوار مرقد، كارهاى انجام شده در رى را قابل تقدير دانستند و اهميت شهر رى و جايگاه مراقد مطهر آستان را چنين بيان كردند: «شهر رى به خاطر بقعه مطهره جناب عبدالعظيم حسنى و جناب حمزه و طاهر عليهماالسلام و قبور مطهر علماى بزرگ، از لحاظ معنوى، قبله و ريشه و مركز اشعاع تهران است. قبر مطهر امام قدسسره هم بر اين همه اضافه شد و آن بارگاه با عظمت و معنوى هم اتفاقاً باز نصيب شهر رى شد. شهر رى با اين ذخيره معنوى، بايد از لحاظ دين دارى، فرهنگ و روحيه انقلابى و روح حماسى مردم در زمينههاى مختلف، درجه يك باشد».
ايشان در ادامه اظهار داشتند:«خواهش من از شما آقايان علماى شهر رى ـ كه بحمدالله عده كثير و قابل توجهى هستيد ودر بين شما بحمدالله بزرگانى هستند ـ اين است كه حقيقتاً به اين ابعاد و جنبههاى زندگى اجتماعى شهر و كشور خود بپردازيد و هر چه را كم است جبران كنيد...اين بقاع مطهرهاى كه در اين شهر وجود دارد، خيلى باارزش است، اين ذخيره معنوى است، از اين هم بايد استفاده كرد.بحمدالله از قديم الايام هميشه در اين منطقه درس وبحث وعلم بوده و امروز هم هست وخواهد بود».(تصوير شماره 86)
2 ـ بازديد رياست جمهور وقت جناب آقاى هاشمى رفسنجانى و نايب رياست مجلس خبرگان
ازديگرمقاماتىكهبهبازديد وافتتاح برخىاز پروژههاىطرحتوسعهآستان پرداختند، آقاى هاشمى رفسنجانى، و آيت الله مشكينى بودند. در اين بازديد كه در مورخه دهم خرداد ماه 1374 صورت گرفت، طرحهاى توسعه حرم امامزاده حمزه عليهالسلام امامزاده
(227)
طاهر عليهالسلام و شبستان بين الحرمين درمجاورت حرم حضرت عبدالعظيم عليهالسلام افتتاح شد.
آقاى هاشمى رفسنجانى طى يك سخنرانى درجمع روحانيون و زائران محترم از زحمات آقاى محمدى رى شهرى براى اصلاح ساختار حرم قدردانى كرد و اظهار داشت: «طرح توسعه حرم مطهر حضرت عبدالعظيم كار بسيار بزرگى است كه به همت آقاى رى شهرى و ياران پرتلاش وى در حال انجام است. دولت نيز كمك به تسريع اجراى اين طرح را وظيفه خود مىداند». رئيس جمهورى وقت تأكيد كرد كه دولت، شهر رى را به عنوان يك شهر تاريخى و مايه سعادت و عرفان اين كشور به يك شهر نمونه و سال تبديل خواهدكرد».
وى همچنين ضمن ابراز رضايت و خشنودى از تلاشهاى انجام شده گفت: «تهران به اين بزرگى و به اين ثروتمندى، در جنوبش جايى مثل حرم مقدس حضرت عبدالعظيم عليهالسلام كه زيارتش مثل زيارت حضرت اباعبدالله عليهالسلام است براى زائران مخلص، اين جاى كوچك و مساحت كم، كوچههاى تنگ و خانههاى نيمه ويران اطراف و خيل انبوه عاشقان اين حرم مقدس، هيچ تناسبى نداشت.... كار خيلى بزرگ است، انصافاً. اطراف را حالا آدم بگرده، مصلى را با آن بزرگى، دانشگاه حديث و صحنهاى متعدد و دار التوليه، كتابخانه،موزه، رواقهاى فراوان و خيابانهاى اطراف و خيلى چيزهايى كه لازمه اين كار است. كار سنگينى است. شروعش، تعهدش كار بزرگى بود.... پيشرفت كار بسيار مطلوبه، در فاصله اين مدت، حدود يك سال كه اين جا نيامده بودم، پيشرفتها را چشمگير مىبينم. سرعت عمل بسيار مطلوب است....».
آقاى هاشمى رفسنجانى همچنين در بهمن 1375 براى مرتبه دوم از روند توسعه حرم بازديد و مصلاى بزرگ را افتتاح كرد. در اين بازديد، علاوه بر آن، مركز فرهنگى جوانان، صحن امامزاده حمزه عليهالسلام و دار التوليه حضرت عبدالعظيم نيز افتتاح شد. وى در يك سخنرانى در حرم مطهر، ضمن ستودن تلاشهاى دست اندركاران طرح توسعه و قدردانى از زحمات آنان اظهار داشت: «اجراى طرح توسعه حرم حضرت عبدالعظيم، نمونه بسيار خوبى براى توسعه مراكز مقدس مذهبى در كشور است». او همچنين افزود:
(228)
«با اجراى اين طرحها، «رى» به گلستانى در كنار تهران مبدل خواهد شد».
آقاى هاشمى رفسنجانى، در مقام رئيس مجمع تشخيص مصلحت نظام در آبان 1378، براى سومين بار به بازديد از طرح توسعه حرم پرداخت كه با حضور وى دانشكده علوم حديث رسماً كار خود را آغاز كرد. او در يك سخنرانى در كنار مرقد مطهر حضرت عبدالعظيم حسنى عليهالسلام با قدردانى از تلاشهاى توليت آستان و هيأت امناى دانشكده، اقدامات انجام شده را بسيار مهم و اساسى خواند و اظهار اميدوارى كرد با تكميل طرح توسعه حرم، و تأسيسات جانبى آن، يك پايگاه بزرگ براى جهان اسلام به ويژه شيعيان در شهر رى ايجادشود. رئيس مجمع تشخيص مصلحت نظام ضمن تشريح اهميت جايگاه حديث در اسلام اظهار داشت: «وجود آستان مقدس حضرت عبدالعظيم حسنى عليهالسلام ، مقابر علماى اسلام همچون شيخ صدوق، كلينى و سابقه ديرينه فرهنگى، شهر رى را به مناسبترين مكان براى نشرحديث تبديل كرده است». وى افزود: «شهرستان رى مستحق توجه و توسعه بيشتر است، چرا كه مشكلات تهران را تحمل كرده است». (تصوير شماره 87)
3 ـ بازديد آقاى سيد محمد خاتمى، رئيس جمهورى
آقاى سيد محمد خاتمى، در شهريور ماه سال 1378 از طرح توسعه حرم مطهر و پيشرفتهاى حاصله بازديد كرد. دراين بازديد، بهرهبردارى از رصدخانه رى كه در مركز نجوم دانشكده علوم حديث واقع است آغاز شد. وى در نشستى با هيأت امنا و مسئولان آستان مقدس ضمن تأكيد بر جايگاه ويژه مقابر امامزادگان درتحكيم و ماندگارى تشيع، از شهرستان رى به عنوان يكى از كانونهاى بزرگ انديشه شيعى و مركز علم، ايمان و خدمات بزرگ اجتماعى ياد كرد و لزوم برنامه ريزى مناسب و اصولى براى رفع تنگناهاى اين منطقه را ضرورى خواند». وى با اشاره به نزديكى حرم حضرت عبدالعظيم و حرم بنيانگذار جمهورى اسلامى افزود: اين دو مكان مقدس مىتوانند كانون فرهنگ و تفكر و انديشه و دين اسلام باشند». (تصوير شماره 88)
(229)
(230)
منابع و مآخذ
الف ـ منابع اصلى
1. ابن اثير، عزالدين ابى الكرم، الكامل فى التاريخ، بيروت، دارصادر،دار بيروت، 1385 ق.
2ابن اسفنديار كاتب، محمدبن حسن، تاريخ طبرستان، به كوشش عباس اقبال، تهران، خاور، 1366 ش.
3. ابن خردادبه، عبيد اللّهبن عبداللّه، المسالك و الممالك، تصحيح محمد مخزوم، بيروت، دار احياء التراث العربى، 1408 ق.
4. ابن حوقل، صورة الارض، ترجمه جعفر شعار، بنياد فرهنگ ايران، 1363 ش.
5. ابن داوود حلى، تقى الدين حسنبن على، رجال، تحقيق محمد صادق آل بحرالعلوم، نجف، مطبته الحيدريه، 1392 ق.
6. ابن سعد، محمدبن منيع، الطبقات الكبرى، بيروت،دار صادر،دار بيروت، 1404ق.
7. ابن طباطبا، ابراهيم بن ناصر، منتقلة الطالبيه، نجف [بى تا].
8. ابن عربشاه،زندگانى شگفت آور تيمور، (عجايب المقدور فى اخبار تيمور)، ترجمه محمد على نجاتى، تهران، بنگاه ترجمه و نشر، 1339 ش.
(231)
9. ابن عنبه، عمدة الطالب فى انساب آل ابى طالب، بيروت،دار مكتبة الحياة [بىتا].
10. ابن فقيه، احمدبن محمد، مختصر كتاب البلدان، ليدن، بريل، 1302 ق.
11. ابن قتيبه، ابى محمد عبداللّهبن مسلم، المعارف، تحقيق ثروت عكاشه، قاهره،دار الكتب المصريه (1960).
12. ابن كثير، عماد الدين ابى الفداء، البداية و النهاية، بيروت، [بى تا].
13. ابن هشام كلبى، ابوالمنذر، نسب معدو اليمن و الكبير، تحقيق فردوس العظم، رياض عبدالمجيد مراد، دمشق، دارالنهضة العربية (بى تا).
14. ابو دلف، سفرنامه ابودلف در ايران (در سال 341ق) تصحيح و تعليق ولاديمير مينورسكى، ترجمه ابوالفضل طباطبايى، تهران، 1342 ش.
15. اصطخرى، المسالك و الممالك، ترجمه جعفر شعار، تهران، علمى و فرهنگى، 1365 ش.
16. اصفهانى، حمزةبن الحسن، تاريخ پيامبران و شاهان، ترجمه جعفر شعار، تهران، امير كبير، 1367 ش.
17. اصفهانى، ابوالفرج، مقاتل الطالبين، سرگذشت كشته گان خاندان ابوطالب.
18. انصارى دمشقى، شمس الدين ابى عبداللّه، نخبة الدهر فى عجائب البر و البحر، لايپزيك، 1923 م و نيز ترجمه حميد جليسيان، بنياد فرهنگستانهاى ايران، 1357ش.
19. اردبيلى غروى حائرى، محمدبن على، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، بيروت، دارالاضواء، 1403 ق.
20. بلاذرى، احمدبن يحيى جابر، انساب الاشراف، تحقيق احسان عباس، بيروت، 1404 ق.
21. همو، فتوح البلدان، تصحيح محمد رضوان، بيروت، دارالكتب العلمية، 1368ق.
22. بندارى اصفهانى، زبدة النصر و نخبة العصر، ترجمه محمد حسين جليلى، تهران، بنياد فرهنگ ايران.
23. بيهقى، ابوالفضل محمدبن حسين، تاريخ بيهقى، تصحيح على اكبر فياض، مشهد، دانشگاه فردوسى، 1356 ش.
24. تركمان، اسكندر بيك، تاريخ عالم آراى عباسى، تصحيح محمد اسماعيل رضوانى، تهران، دنياى كتاب، 1377ش.
(232)
25. تسترى، شيخ محمدتقى، قاموس الرجال، قم، جامعه مدرسين، 1418ق.
26. جوينى، عطاملك، تاريخ جهانگشاى جوينى، تحقيق محمدبن عبدالوهاب قزوينى،ليدن، بريل، 1334 ش.
27. جهشيارى، محمدبن عبدوس، الوزراء و الكتاب، ترجمه ابوالفضل طباطبايى، تهران، 1348ش.
28. جيهانى، ابوالقاسمبن احمد، اشكال العالم، تحقيق علىبن عبدالسلام كاتب، (بى جا).
29. حلى، يوسف بن مطهر، خلاصة الاقوال، نجف، [بى تا].
30. خواندمير، غياث الدينبن همام الدين، تاريخ حبيب السير فى اخبار البشر، ترجمه جلال الدين همايى، تهران، خيام.
31. خاوندشاه، مير محمدبن سيد برهان الدين، تاريخ روضة الصفاء، تهران، خيام (بىتا).
32. دينورى، ابوحنيفه احمدبن داوود، الاخبار الطوال، ترجمه محمد مهدى دامغانى، تهران، نى، 1364.
33. رازى، امين احمد، هفت اقليم، ترجمه جواد فاضل، تهران، ادبيه، (بىتا).
34. رازى، نجم الدين ابوبكربن محمد، مرصاد العباد، ترجمه محمد امين رياحى، تهران، بنگاه ترجمه و نشر، 1353ش.
35. راوندى، محمدبن علىبن سليمان، راحة الصدور و آية السرور فى تاريخ آلسلجوق، ترجمه و تصحيح محمد اقبال، تهران، علمى، (بىتا).
36. شابشتى، علىبن محمد، الديارات، تحقيق كوركيس عواد، بيروت، دارالرائد، 1406 ق.
37. شامى، نظام الدين، ظفرنامه، به كوشش پناهى سمنانى،[بىتا].
38. صدوق، محمد بن على بن بابويه، عقاب الاعمال، تهران [بى تا].
39. همو، من لا يحضره الفقيه.
40. همو، الامالى.
41. همو، عيون اخبار الرضا.
42. همو، اكمال الدين و اتمام النعمه.
(233)
43. صفوى، سام ميرزا، تذكره تحفه سامى، ترجمه ركن الدين همايون فرخ، تهران، علمى، (بىتا).
44. طبرى، محمدبن جرير ،تاريخ الطبرى، تحقيق محمد ابوالفضل ابراهيم، بيروت،دارسويدان، 1378 ق.
45. طوسى، خواجه نظام الملك ابوعلى حسن، سير الملوك، تصحيح هيوبرت دارك، تهران، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، 1347ش.
46. طوسى، محمد بن محمد بن احمد، عجايب المخلوقات، به اهتمام منوچهر ستوده، تهران، بنگاه ترجمه و نشر، 1345ق.
47. طوسى، ابوجعفر محمد بن حسن، رجال الطوسى، تحقيق جواد القيومى، قم، جامعه مدرسين [بى تا].
48. عتبى، عبدالجبار ابو نصر محمد، ترجمه تاريخ يمينى، ترجمه جعفر شعار، تهران، بنگاه ترجمه و نشر، 1357ش.
49. فخر رازى، ابوعبداللّه محمد بن عمر، الشجرة المباركة فى انساب الطالبيه، قم، [بى تا]
50. فردوسى، شاهنامه، تحقيق برتلس، مسكو، 1966م.
51. قدامةبن جعفر، الخراج و صنعة الكتابه، تصحيح محمد حسين الزبيدى، بغداد، دارالرشيد، 1981 م.
52. قزوينى رازى، عبدالجليل، بعض مثالب النواصب فى نقض بعض فضائح الروافض، تصحيح جلال الدين محدث، تهران، انجمن آثار ملى (بىتا).
53. قزوينى، حمد اللّهبن ابى بكر، نزهة القلوب، ترجمه محمد بير سياقى، تهران، طهورى، 1326ش.
54. قزوينى، محمودبن ذكريا، عجايب الخلوقات و غرائب الموجودات، (بى تا).
55. قمى، حسنبن محمد، تاريخ قم، تصحيح سيد جلال الدين تهرانى، تهران، مطبعه مجلس، (بىتا).
56. قوامى رازى، ديوان قوامى، تصحيح محدث ارموى.
57. گرديزى، ابوسعيد عبدالحى، زين الاخبار، تصحيح سعيد نفيسى، تهران، نگين، 1333ش.
(234)
58. مجلسى، محمدباقر، بحارالانوار، قم، سيد جواد العلوى، محمد الاخوندى، تهران، 1288ق.
59. مجهول المولف، مجمل التواريخ و القصص، تهران، بنگاه ترجمه و نشر [بى تا]
60. مجهول المولف، حدود العالم من المشرق الى المغرب، ترجمه منوچهر ستوده، تهران، زبان و فرهنگ ايران، 1983 م
61. محدث نورى، حسين، مستدرك الوسايل، تهران، اسلامى1282ق.
62. مسكويه، ابوعلى احمدبن محمد، تجارب الامم و تعاقب الهمم، مصر، شركة التمدن، 1914م.
63. مسعودى، علىبن الحسين، مروج الذهب و معادن الجوهر، بيروت، دارالاضواء، 1412ق.
64. همو، التنبيه و الاشراف، ليدن، بريل، 1893م.
65. مستوفى، حمد اللّه، نزهة القلوب، تصحيح محمد دبير سياقى، تهران، طهورى، 1336ش.
66. مفيد، محمد بن نعمان، الاختصاص، قم، مكتبة الزهراء، 1402ق.
67. مقدسى، مطهربن طاهر، البدء و التاريخ، پاريس، 1903 م.
68. نجاشى اسدى، ابوالعباس احمدبن على ،رجال النجاشى، قم، موسسة النشر الاسلامى لجماعة المدرسين مقيم، 1407 ق.
69. ياقوت حموى، معجم البلدان، بيروت،داراحياء التراث العربى، 1979 م.
70. يعقوبى، احمدبن ابى واضح، تاريخ اليعقوبى، بيروت، 1390 ق.
71. همو، البلدان، ترجمه محمد ابراهيم آيتى، تهران، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، 1347ش.
ب ـ منابع و تحقيقات جديد
72. اعتماد السلطنه، محمّد حسن، مرآة البلدان، تصحيح عبدالحسين نوايى، ميرهاشم محدث، تهران، 1368ش.
73. همو، المآثر والاثار، چهل سال تاريخ ايران، تصحيح ايرج افشار، تهران، اساطير، 1363ش.
74. همو، دررالتيجان فى تاريخ بنى الاشكان، به كوشش نعمت احمدى، تهران، 1313ق.
75. همو، تطبيق لغات جغرافيايى قديم و جديد ايران، تهران، دنياى كتاى [بى تا].
(235)
76. افشار، ايرج، «آثار تاريخى تهران»، مجله آينده، ص 8 ش 4-3، 1362-1361ش.
77. اورسل، ارنست، سفرنامه اورسل، ترجمه على اصغر سعيدى، بىتا.
78. بهرامى، احسان، فرهنگ واژههاى اوستايى بر پايه فرهنگ كانگا و نگرش به فرهنگهاى ديگر، تهران،، بنياد نيشابور، 1369ش.
79. پوپ، اپهام آرتور، معمارى ايران، ترجمه غلامحسين صدرى افشار، (بىتا).
80. پيرنيا، حسن، تاريخ ايران باستان، تهران، دنياى كتاب [بى تا].
81. پيرنيا، محمدكريم، «درگاه و كتيبه آستانه حضرت عبدالعظيم»، باستانشناسى و هنر، س 2، ش 2 (بهار 1348)تهران.
82. تاريخچه آستانه، نشريه انجمن آثار ملى، شم 3و 4، پاييز و زمستان 1355، ص76.
د83. جابرى انصارى، ميرزا حسن، تاريخ اصفهان و رى، تهران، بى تا، 1331 ش.
84. جعفريان، رسول، تاريخ گسترش رى، تهران، آستانه حضرت عبدالعظيم، 1371ش.
85. جواهر كلام، عبدالعزيز، تاريخ طهران، تصحيح محمد قزوينى، تهران، (بى تا).
86. حكيمى، محمدرضا، امام در عينيّت جامعه.
87. خويى، ابوالقاسم، معجم رجال الحديث، قم، بى نا، الطبعه الخامسه، 1413.
88. دائرة المعارف بناهاى تاريخى ايران، پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامى حوزه هنرى، 1374 ش.
89. دائرة المعارف الاسلاميه، احمد الشنتاوى، ابراهيم زكى خورشيد، عبدالحميد يونس، تهران، جهان، [بى تا]
90. دوستخواه، جليل، اوستا، تهران، مرواريد، (بىتا).
91. دياكونوف، تاريخ ماد، ترجمه كريم كشاورز، تهران، بنگاه ترجمه و نشر، 1345ش.
92. ديولافوا، مادام، سفرنامه، ترجمه بهرام فرهوشى، تهران، خيام، 1332 ش.
93. زنجانى، ابراهيمالموسوى، جوله فيالاماكنالمقدسة، بيروت، موسسة الاعلمى للمطبوعات.
94. سيف الدوله، سلطان محمد، سفرنامه سيف الدوله، ترجمه على اكبر خداپرست، تهران، نى، 1363 ش.
95. شاردن، سياحت نامه، ترجمه محمد عباسى، تهران، 1350 ش.
(236)
96. شريف رازى، محمد، اختران فروزان رى و تهران، قم: مكتبة الزهراء، [بى تا].
97. شيل، ليدى، خاطرات ليدى شيل، ترجمه حسين ابوترابيان، تهران، نشر نو، 1364ش.
98. شهرى، جعفر، تهران قديم، تهران، معين، 1371 ش.
99. شهابى، على اكبر، تاريخچه وقف در اسلام.
100. صادقى اردستانى، احمد، زندگانى حضرت عبدالعظيم حسنى، تهران، حافظ نوين، ج دوم، 1372.
101. صافى گلپايگانى، شرح حديث عرض دين حضرت عبدالعظيم حسنى، قم، موسسه انتشارات حضرت معصومه، 1376 ش.
102. عطاردى قوچانى، عزيز اللّه، عبدالعظيم الحسنى حياته و مسنده، تهران، 1343ش.
103. همو، راويان امام رضا در مسند الرضا، مشهد، كنگره جهانى امام رضا، 1367.
104. فهرست بناهاى تاريخى و اماكن باستانى ايران، نصرت اللّه مشكوتى، انجمن اثار ملى.
105. قائدان، اصغر، كتابشناسى موضوعى رى، تهران، رايزن، 1372ش.
106.كالاركلوزنز، ديوان سالارى در عهد سلجوقى، ترجمه يعقوب آژند ،تهران، اميركبير، 1363ش.
107. كارلاسرنا، مادام، آدمها و آئينها در ايران، ترجمه على اصغر سعيدى، تهران، زوار، 1362ش.
108. كريمان، حسين، رى باستان، تهران، انجمن آثار ملى، 1345 ش.
109. همو، «تاريخچه رى باستان» بررسىهاى تاريخى ش 2، س دوازدهم (خرداد و تير 1356)، ص114.
110. كريستين سن، سرآرتور، ايران در عصر ساسانيان، ترجمه رشيد ياسمى، تهران.
111. كلباسى ،محمد ابراهيم، تذكرة العظيمه، (بىتا)
112. كجورى مازندرانى، محمد باقر، جنةالنعيم و العيش السليم، تهران، چاپ سنگى، 1385ق.
113. كمونه حسينى، عبدالرزاق، آرامگاههاى خاندان پاك پيامبر وصحابه و تابعين، ترجمه عبدالعلى صاحبى، مشهد، آستان قدس رضوى 1363.
(237)
114. محلاتى، ذبيح اللّه، اختران تابناكيا كشف الكواكب، تهران، اسلاميه، 1349 ش.
115. مشير الدوله پير نيا، حسن، ايران باستان، تصحيح و تعليق باستانى پاريزى، تهران، دنياى كتاب.
116. مدرسى، على، ريحانة الادب فى تراجم معروفين بالكنية او للقب،تهران.
117. مشكوتى، نصرت اللّه، از سلاجقه تا صفويه، تهران، ابن سينا، 1343 ش.
118. همو، بناهاى تارخى و اماكن باستانى ايران، تهران، انجمن آثار ملى، (بىتا).
119. مصطفوى، محمد تقى، آستانه حضرت عبدالعظيم، مجله آثار ملى، ش 4-3، 1355 ش.
120. همو، آثار تاريخى طهران، به اهتمام ميرهاشم محدث، تهران، انجمن آثار ملى.
121. هدايتى، محمدعلى، آستانه رى، تهران، 1344 ش.
122. معارف اسلامى، نشريه سازمان اوقاف، ش 26، 1356.
11. Encyclopedia of Islam, Brill Leden , 1987 .
21. Jacson, williams, Persia past and present, London, 1909.
31. Arthur epham pop, A survey of persian art, London, 1976.
41. Godare, andre, The art of Iran, London.
51. Encyclopedia of world art, New York, London .
(238)
