مرکز نجوم و آسمان‌نما آستان مقدس حضرت عبدالعظیم (ع)

خلاصه ای از همایش یکروزه مرکز نجوم آستان مقدس حضرت عبدالعظیم(ع)،به مناسبت چهل وپنجمین سال فرود انسان به کره ماه .

-مصاحبه با دبیر علمی همایش جناب آقای دکتر چاوشی:
-پژوهشگران معاصر باید از اندیشمندان گذشته سرمشق بگیرند.

دبیر علمی همایش «نقش دانشمندان اسلامی ایرانی در کشف رازهای کره ماه» که اواخر سال جاری (1391) برگزار می‌شود از ضعف و کمبودهای پژوهش‌ در عصر معاصر سخن گفت و افزود: هزار سال پیش دانشمندان ایرانی آثاری علمی در رشته نجوم منتشر کرده‌اند و لازم است پژوهشگران جوان از آنان سرمشق بگیرند. امیدواریم برگزاری همایش‌های داخلی تغییری در روند پژوهش و تالیف در کشور به وجود بیاورد.

دکتر جعفر آقایانی چاوشی در گفت‌وگو با خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، بیان کرد: کتاب‌های دانشمندان ایرانی قرن‌های گذشته اساس مقالاتی خواهند بود که به همایش «نقش دانشمندان اسلامی ایرانی در کشف رازهای کره ماه» فرستاده می‌شوند و یکی از اهداف همایش این است که پژوهشگران ایرانی تشویق شوند تا مانند اندیشمندان کشورمان در قرن‌های گذشته، پرده از رازهای جهان هستی بردارند و توانایی‌های خود را بروز دهند.
دبیر علمی این همایش، توجه نکردن به داشته‌های علمی دانشمندان گذشته و احساس خود کم‌بینی نسل جوان و دانشجویان ایرانی را از دلایلی دانست که سبب شده تولید علم در کشور کم شود و افزود: زمانی که بحث کشفیات کره ماه و فرود انسان بر سطح آن به میان می‌آید تمام توجهات به سوی پژوهش‌های دانشمندان غربی جلب می‌شود اما فراموش کرده‌ایم که علم به‌تدریج پیشرفت کرده و دانشمندانی در طول تاریخ درباره موضوعی مانند نجوم کار کرده‌اند که بسیاری از آن‌ها ایرانی و مسلمان هستند.

وی برگزاری همایشی با عنوان «نقش دانشمندان اسلامی ایرانی در کشف رازهای کره ماه» را در راستای تشویق پژوهشگران و دانشمندان ایرانی دانست و اظهار کرد: امسال برای سومین بار است که همایش‌هایی با موضوعات مختلف برگزار می‌کنیم و هدف ما سوق دادن دانشمندان ایرانی به انجام کارهای تحقیقی است. نگاهی به تاریخ به ما یادآوری می‌کند که هزار سال پیش دانشمندان ایرانی کتاب‌ها و مقاله‌های علمی زیادی نوشته‌اند اما بعد از این همه سال هنوز به مانند قدیم نتوانسته‌ایم در حوزه‌ای مانند نجوم صاحب نظر باشیم.

استاد تاریخ علم و ریاضیات افزود: برخی گمان می‌کنند اگر فقط یک عنوان مقاله بنویسند در برابر فعالیت‌های متعدد دانشمندان غربی اهمیتی ندارد در حالی‌که پژوهش در هر مرحله‌ای باب پژوهش را به روی اندیشمندان دیگر می‌گشاید و سبب پیشرفت‌های بعدی می‌شود.

عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی شریف درباره محورهای این همایش که در اسفندماه سال جاری برگزار می‌شود گفت: برخی از محورهای این همایش حول محور آثار اندیشمندان مسلمان و همچنین دانشمندان معاصر ایرانی می‎چرخد تا بهانه‌ای باشد برای یادآوری فعالیت‌های ارزشمند این افراد و همچنین نگاهی دوباره به کشفیاتی که دانشمندان ایرانی و اسلامی در گذشته و با چشم غیرمسلح انجام داده‌اند.

چاوشی با تاکید بر نقش آثار اندیشمندان ایرانی و اسلامی در همایش «نقش دانشمندان اسلامی ایرانی در کشف رازهای کره ماه» ادامه داد: در دوره اسلامی سالی پیدا نمی‌شود که دانشمندی به نتایج علمی قابل‌توجهی دست نیافته باشد و هدف ما این است که از یافته‌های این اندیشمندان در پیشبرد علم امروز استفاده کنیم. البته یکی دیگر از اهداف ما این است که از اندیشمندان غربی هم بهره بگیریم و مقاله‌های ارایه شده را بر اساس استانداردهای روز مقاله‌نویسی داوری کنیم.

دبیر علمی این همایش از دانشمندان مانند ابوالوفای بوزجانی، ابوریحان بیرونی، حبش حاسب، خواجه نصیر، عبدالرحمان خازنی، شمس‌الدین محمد وابکنوی، شیخ بهایی و محسن هشترودی نام برد و افزود: متاسفانه ما تحقیقات زیادی بر یافته‌های علمی این اندیشمندان انجام نداده‌ایم اما برای مثال در قرن نوزدهم میلادی در آکادمی علوم فرانسه، دانشمندان مطرحی به بحث درباره یافته‌های ابوالوفای بوزجانی، نویسنده کتاب «نجارت» و نظریه بی‌نظمی سوم ماه (واریاسیون) که از سوی وی مطرح شده بود پرداختند و حدود 33 سال تلاش کردند تا نخستین فردی که این نظر را مطرح کرده بود شناسایی کنند.

وی از ابن هیثم به عنوان یکی از منجمان مطرح دیگر نام برد و افزود: نظر وی درباره نور ماه راه‌های جدیدی را به روی علم گشود و وی با آوردن استدلال‌هایی قانع‌کننده فرضیه‌های دانشمندان پیشین درباره سطح کره ماه را تغییر داد.

چاوشی افزود: اغلب موضوعاتی که قرن‌ها پیش از سوی دانشمندان ما مطرح شد امروزه در غرب مورد پژوهش و بررسی قرار گرفته و آثار زیادی بر اساس آن‌ها منتشر شده‌اند. از سویی برخی پژوهشگران، یافته‌های دانشمندان ایرانی را بسط داده‌اند و آثار جدیدی منتشر کرده‌اند.
عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی شریف اظهار کرد: در کشور دو مجله با عناوین «نجوم» و «آسمان شب» منتشر می‌شد که چاپ عنوان دوم مدتی است متوقف شده و یکی از دلایل آن کم‌‌توجهی به پژوهش و تحقیق در کشور است. بیشتر مقاله‌هایی هم که در این حوزه منتشر می‌شوند ترجمه مقالات غربی هستند و این ضعف‌ها نشان می‌دهند که باید بکوشیم آثار علمی بیشتری را در کشور با چاپ برسانیم.

1- معرفی رئیس همایش:حضرت حجت السلام والمسلمین جناب حاج آقاتقدیری ریاست مرکز نجوم آستان مقدس وعضو ستاد استهلال استان تهران. 

2- معرفی دبیر علمی همایش:آقای دکتر جعفر آقایانی چاوشی عضو هیئت علمی دانشگاه صنعتی شریف،
دارای درجه دکتری در رشته شناخت شناسی و تاریخ علم از دانشگاه پاریس 7 (ژوسیو). 

1- چکیده سخنرانی ها و عناوین مقالات پوستری  

مقالات متعددی به این همایش ارسال گردید که از میان آنها پس از دلاوری بعضی برای سخنرانی و برخی دیگر به عنوان مقاله پوستری انتخاب گردیدند.

  سیستم مبنای ژئودزی جدید ماه

علیرضا آزموده اردلان1، روح¬الله کریمی2
1استاد دانشکدة فنی دانشگاه تهران
2استادیار دانشگاه تفرش

یک سیستم مبنای ژئودزی جدید متشکل از کمیتهای ذیل برای ماه محاسبه گردیده است: (1) پتانسیل و هندسه ژئوئید، (2) بیضوی مبنای دو محوری، (3) میدان ثقل نرمال. برای این منظور ابتدا روش کوتاه¬ترین فاصله جهت تعیین هندسه و پتانسیل ژئوئید با بکارگیری پروسة حذف-محاسبه-ترمیم بهبود و سپس برای تعیین سیستم مبنای یاد شده مورد استفاده قرار گرفت. نتایج این تحقیق، که بر مبنای آخرین مشاهدات ماموریتهای فضائی می¬باشد در جدول و اشکال ذیل خلاصه گردیده است.

جدول 1: پتانسیل ژئوئید و ابعاد بیضوی مبنای دو محوری حاصل
نیم قطر اقصر (متر)     نیم قطر اطول (متر)      پتانسیل ژئوئید (متر بر مجذور ثانیه)
1736801/436           1737337/786          2822316/566      

-نظریۀ خواجه نصیرالدین طوسی در بارۀ کرۀ ماه
ویلی هارتنر Willy Hartner،
ترجمه ناصر کنعانی دانشگاه صنعتی برلین .

              خواجه نصیرالدین طوسی (۱۲٧۴-۱۲۰۱ میلادی)، ریاضیدان و منجم مشهور ایرانی، در رسالۀ معتبر خود "التذکرة فی علم الهیئه" طرح جدیدی را برای حرکت قمر ارائه می دهد که از اساس با مدل بطلمیوس تفاوت دارد. او با نفی خارج المرکز و نقطۀ محاذات، بی قاعده گی های حرکت قمر را تنها و تنها بر اساس هشت فلک که در گردش یکنواخت هستند، با همان دقتی توجیه می کند که در "المجسطی" ارائه شده است. ادعای خواجه نصیرالدین مبنی بر اینکه حداکثر اختلاف طولی بین نظریۀ او و نظریۀ بطلمیوس ʹ۱۰ می باشد، کاملاً درست از آب در می آید. خواجه نصیرالدین برای اولین بار در تاریخ نجوم در مدل خود قضیه ای را پایه قرار می دهد که ۲٥۰ سال بعد در کتاب کوپرنیک "در بارۀ گردش اجرام سماوی" مشاهده می شود.
درسال ۱۹۸۳، پاول تانری در پایان کتاب خود به نام "جُستار در تاریخ نجوم قدیم"، تحلیلی عالی از کارا دو وُ را به صورت ضمیمه منتشر ساخت. این تحلیل مربوط به آن بخش از رسالۀ مهم نجومی خواجه نصیرالدین به نام "التذکرة فی علم الهیئه" بود که خواجه در آن به بحث در بارۀ تناقضات در نظریۀ بطلمیوس پرداخته و تمهیدات نوینی برای رفع آنها مطرح ساخته بود تا به یک نظام آرمانی و یکنواخت علم الحرکات سماوی دست یابد. تحلیل مزبور، که نمایانگر وقوف کامل کارا دو وُ بر مسائل نجومی مطروحه ودر ضمن آمیخته با نوعی تحقیر متکبرانه نسبت به اینگونه مسائل، که خاص قرن نوزدهم بود، ترجمۀ ماهرانه ای از فصل دوم کتاب دوم "التذکره" را در برداشت که خواجه نصیرالدین در آن توضیحات روشنی در رابطه با نظریۀ نوین خود در بارۀ گردش قمر عرضه کرده بود. این ترجمه از روی تنها نسخۀ خطی که در تاریخ دوم شعبان سال ٧۹۱ هجری قمری (۲٦ ژوئیه ۱۳۸۹)، یعنی ۱۱٥ سال پس از مرگ خواجه تحریر شده بود و اکنون در کتابخانه ملی موجود است، صورت گرفته بود. متن این نسخه تا حدود زیادی درست است و با نسخه های خطی دیگر "التذکره" که من به آنها رجوع کرده ام، مطابقت کافی دارد. لیکن تعداد زیادی از تصاویر در این نسخه، بر خلاف تأکید و تصریحی که در فهرست نامۀ اِسلین صورت گرفته است، وضع بسیار نامطلوبی دارند و این امر دلالت بر این دارد که نسخه بردار در واقع متوجه نبوده است که آنها نمایانگر چه اَشکالی بوده اند. چنین به نظر می رسد که این امر در بارۀ اغلب نُسَخ موجود صدق می کند، در حالیکه تصاویری که در تفسیرهای این تذکره مشاهده می شوند، به طور کلی و به مراتب ماهرانه تر ترسیم شده اند.
رصد و تحلیل پارامتر O-C در اختفاها
آتیلا پرو
رئیس قسمت خاورمیانه ای مجمع جهانی زمان سنجی اختفا ( IOTA/ME )
چشم انسان آسمان را دو بعدی می بیند و فواصل سماوی را درک نمی کند. بسیاری از ستارگانی که در آسمان می بینیم واقعاً در کنار هم نیستند. ستارگان در فواصل بسیار دوری از ما قرار دارند؛ بنابراین در طول مدت زمان های رصدی طولانی هم حرکتی از آنها احساس نخواهید کرد. ولی در خصوص اجرام نزدیک تر اوضاع کمی متفاوت است. ماه، سیارات، سیارک ها و دیگر اجرام داخل منظومه شمسی، در مقیاس فواصل کیهانی بسیار به ما نزدیک هستند و حرکت آن ها می تواند در طول شب های متوالی محسوس باشد. نزدیکی این اجرام به کره زمین باعث می شود ما آن ها را در آسمان بزرگتر از اجرام دورتری مانند ستارگان مشاهده کنیم. در واقع اندازه زاویه ای بزرگتر و سرعت محسوس آنها نسبت به اجرام دورتر می تواند باعث شود ما عبور آنها را از جلوی اجرام دورتر مشاهده کنیم. این پدیده بخصوص راجع به ماه بسیار شایع است. هر شب ده ها ستاره برای دقایقی پشت ماه پنهان می شوند و ما می توانیم بینیم که ماه از جلوی آنها عبور می کند. به این پدیده اختفا گفته می شود. به زبان تعریفی، می توان گفت، رویدادی که در آن تمام یا قسمتی از یک جسم دورتر با اندازه زاویه ای کوچکتر توسط یک جسم نزدیکتر با اندازه زاویه ای بزرگتر برای لحظاتی پوشانده شود را اختفا می گویند. تعداد ستارگانی که در هر زمان پشت ماه پنهان می شوند، بستگی زیادی به نوع و اندازه ابزار و حد قدری آسمان محل رصد دارد. هر چه قدر ابزار )تلسکوپ یا دوربین دوچشمی( مورد استفاده رصدگر، قدرت جمع آوری نور و وضوح تصویر بیشتری داشته باشد، ستارگان و اجرام کم نورتری در آسمان مشاهده خواهد شد؛ البته به طور قطع این موضوع به حد قدری آسمان شب یعنی میزان تاریکی آسمان نیز بستگی دارد. هرقدر رطوبت محل رصد بالاتر باشد یا در محیطی رصد کنید که با اندکی باد، غبار در افق و آسمان دیده شود، مطمئنا از میزان تاریکی و در نتیجه اجرام کم نورتری که می توانید مشاهده کنید کاهش خواهد یافت. البته موضوع مهم تری که در تعیین حد قدری آسمان به آن توجه می شود میزان نورهای مزاحم است. شما می دانید که اگر در داخل یک شهر بزرگ با آلودگی های نوری ناشی از چراغ های بی شماری که در این شهر ها وجود دارد، فقط ستارگان و سیارات بسیار پرنور را به همراه ماه مشاهده خواهید کرد؛ و این شرایط با آسمان یک روستای کوهستانی یا کویری با آسمانی صاف و پرستاره متفاوت است. به طور نمونه اگر با یک تلسکوپ 8 اینچ و در یک منطقه با آسمانی با تاریکی بسیار خوب یعنی حدود 5.6 + به رصد بپردازید، تعداد ستاره های بیشتری را در آسمان مشاهده خواهید کرد و اگر نور ماه مزاحم نباشد، می توانید اختفاهای بیشتری را رصد و ثبت کنید، تا زمانی که شما در یک شهر بزرگ و با آلودگی نوری زیاد، فاز بالای ماه و با یک ابزار اپتیکی کوچک تر مشغول رصد هستید. به همین علت معمولا برای رصدگرانی که علاقمند به رصد اختفاهای با ماه هستند، توصیه می شود که در زمان بدر کامل به دلیل آلودگی نوری زیاد و احتمال پایین مشاهده اختفا، اقدام به رصد این رویداد نکنند.
اختفاها فقط در ارتباط با کره ماه نیستند، بلکه حتی یک سیارک، سیاره، قمر، دنباله دار و ... هم می توانند با یک ستاره اختفا داشته باشد. طبق تعریف کلی که از اختفاها موجود است می توان انواع اختفاها را در آسمان شب شاهد بود. مطابق منشور علمی IOTA تمام رویدادهایی که بتوان آن ها را به روش اختفا بررسی کرد جزو حیطه فعالیت های علاقمندان می تواند قرار بگیرد.
وقتی یک اختفا رخ می دهد سایه ای بر روی زمین ایجاد می شود که اگر در منطقه ای که این نوار سایه ایجاد می شود قرار بگیرید، می توانید اختفا را مشاهده کنید. در یک اختفای بین یک ستاره و سیارک، دو جرم آسمانی نسبت به ناظر زمینی در یک خط قرار می گیرند و رصدگر برای لحظاتی مشاهده خواهد کرد که ستاره پشت سیارک پنهان می شود. نواری که توسط این اختفا برروی زمین ایجاد می شود در واقع نوار سایه این رویداد است و اگر رصدگر در آن محدوده از زمین قرار بگیرد، به احتمال بسیار زیاد می تواند این اختفای سیارکی را مشاهده کند. باید توجه داشت که علت عرض کم این خط سایه )به طور میانگین حدود ۰۱۱ کیلومتر(، اندازه ظاهری کوچک جرم های هدف این اختفا یعنی ستاره و سیارک است. اگر اندازه زاویه ای جرم نزدیک تر، بزرگتر باشد نوار سایه ای با اندازه بزرگ تری را مشاهده خواهید کرد. نمونه بارز چنین اختفاهایی، اختفای یک ستاره با ماه است که هم در محدوده ی بیشتری از سطح زمین امکان مشاهده ی این اختفا وجود دارد و هم مدت زمان اختفا بسیار بیشتر است. مشابه این نوار سایه را وقتی کسوف یا خسوف رخ می دهد نیز می توان مشاهده نمود. 

-ظابطه ثابت بن قره در روئیت هلال ماه
حسین شیرازی(دانشگاه آزاد اسلامی قزوین)

رؤیتِ اوّلین هلال ماه مَهی، موضوعی جذّاب، کاربردی و مورد نیاز است. این نوشته بر پایه¬ی مقاله ای از مرحوم کندی درباره ضابطه¬ی رؤیت هلال ثابت بن قره، یکی از دانشمندان بزرگ اسلامی قرن چهارم هجری، بنا شده است.
اگر بخواهیم نحوه¬ی پیشرفت و زبان علمی را در دوره¬ی اسلامی به چند بخش (هر کدام چند سده) تقسیم کنیم، و بخش اوّل را به دانشمندان پیش از (و هم¬عصر) ابوریجان بیرونی اختصاص دهیم، (چراکه عصر بیرونی اوج تحولات علمی بوده و بیرونی با نگارش آثاری که در آن مطالب دانشمندان قبل و هم¬عصر خود را نقل و دسته¬بندی کرده و گویا یکی از رکن¬های پیشرفت، تولید و بیان علم را تثبیت نموده و شاهدیم که عملا پس از وی، دانشمندان وارد عرصه¬ی نوی از ادبیات علمی می¬شوند)، در این صورت ابن قره از دانشمند چند رشته¬ی دوره¬ی اوّل و از منجمان و ریاضی¬دانان اثرگذار آن دوره است. یکی از معدود آثار نجومی به¬جای مانده¬ی وی رسالة فی رؤیة الأهلة می¬باشد. عبد الرحمان خازنی نیز دانشمند نامدار قرن ششم (یعنی دوره¬ی دوم) است که در زیج سنجری خود ضابطه¬ ثابت را به نام خود وی نقل نموده است؛ و طبیعی است که به دلیل تغییر زبان علم و همچنین دست¬یابی به روش¬های نوین و دقیق¬تر، نقل وی تفاوت اندکی با رساله¬ی ثابت داشته باشد. نمی¬دانیم؛ شاید تفاوت روایت منقول در زیج سنجری با رساله¬ی ثابت بن قره به¬دلیل دسترس و برداشت خازنی از منابعی باشد که ما از آن¬ها بی¬اطلاعیم! ادوارد استوارت کندی در مقاله¬اش ضمن به¬روز کردن بیان ضابطه¬ی رؤیت هلال ثابت بن قره، این دو روایت از ضابطه¬ی رؤیت هلال را مقایسه می¬نماید. مقاله¬ی کندی جای ادامه و تکمیل دارد (به¬ویژه اگر کسی به نسخه¬های جدیدی از رسالة فی رؤیة الأهلة دست یابد) و البته فهم آن نیز دشوار است. ما در این¬جا پس از بیان مطالبی درباره¬ی ضابطه¬های رؤیت هلال، به ترجمه و تسهیل و تبسیط آن مقاله می¬پردازیم.
بدین ترتیب که ابتدا تعاریف مربوط به ضوابط رؤیت هلال، و چند ضابطه¬ی رؤیت در نجوم اسلامی به¬عنوان نمونه معرفی می¬شود. سپس قدری به جایگاه علمی ثابت بن قره می¬پردازم. چون¬که درشرایط کنونی دست¬یابی به رساله¬ی ثابت برایم مقدور نبود، ضابطه¬ی وی را به نقل از مقاله¬ی کندی با شرح و بسط بیان می¬دارم. در پایان مختصری درباره¬ی زندگی علمی عبد الرحمان خازنی و زیج سنجری مطرح خواهد شد.
ویژگی محرز مرحوم کندی این است که وی ابتداءً مبحث مورد نظر را عالی می¬فهمید، سپس از میان پارامترها و متغیرهای علوم قدیم -که در الگوریتم¬های موجود در کتب و زیج¬ها نقش اساسی دارند، و در عین حال نامرئی¬اند یا خیلی واضح نیستند- آن¬هایی را که امروزه هم به¬کار می¬روند، نگاه می¬دارد و بقیه را بر حسب پارامترهای امروزین معرفی می¬نماید. ولی متأسفانه مقاله¬ی وی بسیار موجز است و در آن معرفی کردن کامل پارامترها و همچنین بیان جزئیات مغفول مانده است. نیز از ذکر ریز تبدیلات، محاسبات، و درون¬یابی در تحلیل داده¬ها درگذشته و به بیان اصل مطلب –که مقایسه¬ی ثابت بن قره و عبد الرحمان خازنی است- اقتصار نموده است.
عصاره¬ی ضابطه¬ی رؤیت ثابت این است که وی سه کمان از کره¬ی آسمان، یعنی بعد سِوی (، اختلاف طول دایرة¬البروجی خورشید و ماه) δλ، کمان انحطاط خورشید d، و اختلاف سمت نیّرین Aδ همگی به¬هنگام غروب ماه را به همراه یک پارامتر دیگر در آن لحظه به نام بی¬هنجاری ماه مد نظر دارد. بر اساس جداول به مقادیر ثابتی دست یافته است. که ما آن را (به¬علتی که بعداٌ ذکر خداهد شد) "قانون حد" می¬¬خوانیم.
در نقل زیج سنجری وی ابتدا بعد سوی را در نظر می¬گیرد. سه حالت پیش می¬آید:
اگر δλ ≥ بیشینه¬ی(کمان کلی نور) باشد، آنگاه رؤیت هلال در روز (یعنی پیش از غروب خورشید) امکان¬پذیر است.
اگر δλ ≤ (کمان کلی نور) باشد، آنگاه هلال رؤیت¬پذیر نیست.
و اگر δλ بین دو مقدار مذکور بود،آنگاه به سراغ پارامتر دوم یعنی کمان انحطاط خورشید، d می¬رویم.
(کمان کلی نور) و بیشینه¬ی(کمان کلی نور) در زمان¬های مختلف، بسته به بی¬هنجاری ماه، مقادیر متفاوت دارند. و در زیج سنجری در ستون¬هایی از جداول زیج وارد شده¬اند.
در مرحله¬ی بعد، کمان انحطاط d هم با قانون حد سنجیده می¬شود. در این¬جا قانون حد عددی است که طی چند فرمول به¬دست می¬آید و بعداً ذکر خواهیم کرد.
اگر d ≥ (عدد مذکور) باشد، آنگاه هلال رؤیت می¬شود و اگر نباشد، رؤیت نمی¬شود.
و اما آنچه در رسالة فی رؤیة الأهلة آمده است،بدین نحو است:
ابتدا بعد سوی را درنظر می¬گیرد و سه حالت پیش می¬آید:
اگر δλ ≥ ˚25 باشد، آنگاه رؤیت هلال در روز امکان¬پذیر است.
اگر δλ ≤ 32;10 (10 درجه و 32 دقیقه) باشد، آنگاه هلال رؤیت¬پذیر نیست.
و اگر δλ بین دو مقدار مذکور بود،آنگاه به سراغ پارامتر دوم یعنی کمان انحطاط خورشید، d می¬رویم.
اگر d ≥ 6;11 باشد، آنگاه هلال رؤیت می¬شود و اگر نباشد، رؤیت نمی¬شود.
و اگر d > 6;11 باشد ، آنگاه از پارامتر سوم یعنی Aδ کمک می¬گیریم. ابن قره با قرار دادن Aδ در فرمول¬هایی سعی می¬کند مقایسه در مرحله¬ی دوم را تدقیق و تعدیل نماید، ولیکن ادوارد کندی می¬گوید که بخش پایانی از رسالة فی رؤیة الأهلة از بین رفته و برای ما امکان بررسی بیشتر وجود ندارد.!

-بررسی نظریاتی درباره پیدایش کره ماه
-دکتر حسن بلوری
- مدرس فیزیک و ریاضیات در مؤسسات آموزش عالی برلین

چگونگی پیدایش ماه قرن هاست که مورد بحث می باشد و تاکنون فرضیه های گوناگونی در بارۀ آن ارائه شده اند. بی شک قبول و یا رد این فرضیه های منوط می شود به ارائه دلایلی روشن برای هر کدام از آن ها. در حال حاضر یکی از این فرضیه ها به نام "فرضیه تصادم"، از بیشترین درجۀ تا۫یید برخوردار می باشد. با این حال ما نمی توانیم، به دلیل پرسش های بی پاسخ در رابطه با این فرضیه، احتمال وجود فرضیه دیگری را که با داده های عینی همخوانی داشته باشد، منتفی بدانیم. به عبارت ساده تر، هنوز یک نظریۀ کامل در بارۀ چگونگی پیدایش ماه وجود ندارد.

-مقایسه روش های امروزی اندازه گیری فاصله زمین تا ماه با روش های محاسباتی خواجه نصیرالدین طوسی و حبش حاسب.

-محمدرضا شفیع زاده
-عضوانجمن علمی فیزیک مرکز تحقیقات فیزیک پلاسما، واحد علوم و تحقیقات تهران
استاد راهنما: جناب آقای دکتر جعفر آقایانی چاوشی (عضو هیئت علمی دانشگاه صنعتی شریف)

حبش حاسب از ریاضیدانان بزرگ ایرانی قرن سوم هجری است که آثار متعددی در نجوم و ریاضیات از وی به جای مانده است، از جمله کارهای او محاسبه فاصله زمین تا ماه با استفاده از روش اختلاف منظر می باشد، در این روش با در دست داشتن طول و عرض جغرافیایی دو ناظر در دو محل مختلف و داشتن مختصات سماوی ماه در هر دو محل، فاصله زمین تا ماه با به کارگیری مثلثات و نجوم کروی اندازه گیری می شود.
خواجه نصیرالدین طوسی موسس و مدیر رصدخانه مراغه، از جمله ریاضیدانان و منجمین برجسته ایرانی قرن هفتم هجری نیز روش ابتکاری و ساده ای برای اندازه گیری فاصله زمین تا ماه در لحظه خسوف، مبتنی بر هندسه مخروطی ابداع نمود، این روش می تواند موضوع مناسبی برای پژوهشگران گرفت ها باشد.
در قرن بیستم دانشمندان توانستند با استفاده از لیزر فاصله دقیق زمین تا ماه را اندازه گیری کنند، ما در این سخنرانی ضمن توضیح روش های محاسباتی حبش حاسب و خواجه نصیرالدین طوسی برای اندازه گیری فاصله زمین تا ماه نتایج حاصل از روش های آن ها را با مقدار دقیق اندازه گیری شده توسط لیزر مقایسه می کنیم.

«چالشی درباره نظریات ابوالوفای بوزجانی و تیکوبراهه درباره بی نظمی سوّم ماه»
-محمدحسین جمشیدی.
-دانشجوی دانشگاه صنعتی شریف.

بی نظمی های ماه از دیرباز مورد توجه منجمین بوده است چنانکه می دانیم بی نظمی دوّم ماه یا اوکسیون را برای نخستین بار تطلمیوس کشف کرد و کشف بی نظمی سوم ماه یا واریاسیون به منجم دانمارکی تیکوبراهه منسوب است. در صورتیکه ابوالوفای بوزجانی در کتاب نجومی خود چند قرن قبل از این منجم این بی نظمی را مورد مطالعه قرار داده است.در این سخنرانی مدلهای بوزجانی و تیکوبراهه مورد بررسی قرار می گیرد.

-تفاوت نظریه های قدیم و جدید در رنگ خسوف
-علی ابراهیمی سراجی
-مدرس نجوم، عضو هیئت تحریریه ماهنامه نجوم و عضو باشگاه نجوم برج میلاد.

پدیده خسوف یا ماه گرفتگی به قدری زیبا و هیجان انگیز است که هر ناظری از دیدن ماه سرخ در آسمان به وجود می آید. در زمان خسوف، رنگ های مختلفی در سطح ماه آشکار می شود که در سخنرانی حاضر سعی شده تا با بررسی نظریه های قدیم و جدید، رنگ خسوف بین دانشمندان بزرگ اسلامی و عصر جدید مورد بررسی قرار گیرد.
اگر به ماه در زمان خسوف کلی نگاه کنید آن را سیاه رنگ نمی بینید و به رنگ های مختلفی که طیف قرمز در آن مشهودتر است دیده می شود. عامل ایجاد این طیف رنگی به علت وجود جو زمین است. نوری که از خورشید وارد جو زمین می شود با برخورد با مولکول های گاز شکسته می شود و رنگ های طیف موج کوتاه (آبی) را در خود نگه می دارد. ولی طیف موج بلند (قرمز) از جو زمین عبور کرده و به ماه می رسد. سپس ماه با بازتابش این نور به سطح زمین به رنگ سرخ در آسمان دیده می شود.
بر این اساس مقایسه ای بین نظرات نجوم هندی، یحی ابن منصور در زیج ممتحن، ابوریحان بیرونی در قانون مسعودی و خازنی در زیج سنجری انجام شد (1) و در نهایت نگارنده مقایسه ای با منجمین جدید، آندره دانژون (اخترشناس مشهور فرانسوی) و جان کین (محقق علوم جوی در دانشگاه کلرورادو )، انجام داد.
در طی این نظریه ها متوجه می شویم که عرض دایرة البروجی، فاصلة ماه از زمین و فاصلة ماه از مرکز سایه در نظریه های قدیمی مورد بررسی قرار گرفته است. بعضی از نظرها بر واقعیت منطبق و برخی دیگر منطبق نیستند. چون در شکل گیری نجوم هندی رصد بنیان اصلی را ایفا کرده است، به نظر می رسد که طبق نظر ابوریحان بیرونی، بهترین ضابطه های قدیمی خسوف مربوط به هندیان است.
نکتة مهمی که دانشمندان دورة اسلامی به آن پی نبرده بودند تأثیرات غبار بر روی رنگ ماه گرفتگی در هنگام کلیت خسوف است. مسئله ای که برای نخستین بار آندره دانژون با تحقیقاتش -که با طراحی نوعی منشور همراه بود- 5 نوع رنگ را برای آن ارائه دهد. برای مثال دو خسوف 26 تیر 1379 و 25 خرداد 1390با آن که عرض دایرة البروجی یکسانی داشتند ولی دو رنگ متفاوت قرمز جگری و قرمز قهوه ای در آنها بروز کرده است. اکنون مقیاس دانژون حد نسبتاً مناسبی برای تعیین رنگ ماه در زمان اوج خسوف است و با تحقیقات جان کین متوجه می شویم که غبارهای حاصل از فوران آتش فشان ها چه تأثیراتی بر روی رنگ ماه در زمان گرفت کلی خواهد گذاشت.
اکنون می دانیم که با ورود ماه به سایه زمین قرص سایه ابتدا رنگ سیاه به خود می گیرد و تا زمانی که نیمی از ماه وارد سایه زمین نشود تشخیص رنگ قرمز درون سایه با چشم غیرمسلح سخت است. زمانی که نزدیک به نیمی از ماه به سایه زمین نفوذ کند رنگ خاکستری و خاکی در قسمت تاریک ماه دیده می شود. وقتی قرص بیشتری از ماه در سایه زمین قرار گیرد رنگ خاکی به قرمز متمایل می شود. با ورود کامل ماه به درون سایه زمین لبه های سایه رفته رفته بر اساس میزان فاصلة ماه از مرکز سایه، میزان گرد و غبار موجود در جو زمین و اوج یا حضیض ماه تغییر می کند. بنابراین در زمان ورورد ماه به دورن سایه نظر نجوم قدیم و جدید بر یکدیگر منطبق است. ولی با ورود کامل ماه به سایة زمین تفاوت نظرها بیشتر آشکار می شود.
نتیجه آن که تاکنون هیچ یک از محققان مقیاس جدیدی را با تلفیق نظرات قدیم و جدید ارائه نداده اند. به معنای دیگر مقیاس آندره دانژون فقط در بیان رنگ ماه در هنگام وسط خسوف کلی امکان پذیر است و بایستی طی تحقیقاتی بیشتر حد جدیدی نیز ارائه بشود که با لحاظ کردن تمام فاکتورهای مهم، بتواند رنگ های ماه را در تمام مراحل خسوف به راحتی مشخص کند. با توجه به پیشرفت صنعتی شهرها و تولید گازهای مختلف، بعضاً در خسوف هایی دیده شده که رنگ های جدیدتر و خاص تری ظاهر می شودکه مابین 2 مقیاس دانژون قرار گرفته است؛ نکته ای که نگارنده با مطالعه 7 ماه گرفتگی کلی (طی سال های 1376 تا 1390 ه.ش) متوجه شده است. به نظر نگارنده تلفیقی شبیه به مقیاس خازنی و آندره دانژون می تواند بهترین مقیاس سنجش رنگ خسوف در زمان کلیت گرفتگی باشد.

«توجیه علمی شق القمر معجزه جاویدان پیامبر اعظم»
-مهدی دانشیار
-مدرس مرکز نجوم آستان حضرت عبدالعظیم(ع)

شق القمر یا دو نیمه شدن ماه به فرمان حضرت محمد(ص) به درخواست مشرکان صورت گرفت. معاصرین آو حضرت که این معجزه را به چشم خود دیده بودند و در پی عناد نبودند به دین اسلام گرویدند. در این مقاله با ارائه دلایل علمی چگونگی این پدیده را مورد بررسی قرار می دهیم.

-فاصله ی زمین تا ماه از نگاه حبش الحاسب
-دکتر بهنام بازیگران
-عضو هیئت علمی دانشگاه کاشان.

 حبش الحاسب از منجمین دربار عباسی است که بیش از هشت کتاب در باب نجوم به او نسبت داده شده است. اما به جز دو کتاب او اثری از بقیه تاکنون یافت نشده است. در این دو کتاب که هر دو از کتب مرجع نجومی یا به عبارتی دیگر زیج هستند و مطالب یکسانی را بعضا شامل می شوند، او به مسائلی همچون تعیین سرعت زاویه‌ای خورشید و ماه وتعیین فواصل خورشید و ماه تا مرکز زمین پرداخته است.
حبش الحاسب با درک مدل بطلمیوسی اجرام سماوی و تصحیح خطاهای کتاب المجسطی سعی در ساده کردن استفاده‌ی این کتاب تا حد امکان می‌کند. او با پذیرفتن این مدل سماوی فارغ از ماهیت اجرام آن و هندسه‌ی حرکت این اجرام سعی می‌کند با تدوین قواعدی ساده جهت محاسبه‌ی فواصل و سرعت‌ها، یا به بیانی امروزی، تدوین معادلات حرکت اجرام، این کتاب را سهل الوصول کند. در این مقاله نگاهی داریم به قسمتی از کارهای او که در زمینه‌ی تعیین فاصله‌ی ماه تا زمین است.

-چگونگی سفر به کره ماه از نگاه دکتر محسن هشترودی
-حعفر آقایانی چاوشی
-عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی شریف

دکتر محسن هشترودی ریاضیدان بزرگ معاصر در مقالاتی موضوع سفر به ماه، را مورد بررسی علمی قرار داده است. ما در این سخنرانی نظریات نامبرده را با مروری به تاریخچه سفر به ماه مورد بررسی قرار می دهیم.

«بازسازی ذات الثقبتین»
-نیما مجدآرا،
-ذات الثقبتین ابزاری نجومی است که منجمین قدیم اسلامی برای رصد ماه گرفتگی و یا خورشید گرفتگی از آن استفاده می کرده اند. ما با استفاده از داده های مؤید الدین عرضی این آلت را بازسازی کرده ایم که در این سخنرانی به تشریح آن می پردازیم.

-نور ماه از نظر ابن هیثم
-جعفر آقایانی چاوشی
-عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی شریف

ابن هیثم ریاضیدان، اخترشناس و نورشناس برجسته اسلامی در رساله ای تحت عنوان « ضوء القمر» به بررسی عمیقی درباره نور ماه پرداخت و با انتقاد از نظریه دانشمندان پیشین، نظریه علمی جالبی از این پدیده کرد. ما ضمن بررسی نظریۀ این دانشمند، آن را با دستاوردهای امروزی مورد مقایسه قرار می دهیم.

-عناوین مقالات پوستری

1- طاهره رمضانی ، «قواعد اساسی تقویم مسلمانان از نگاه دکتر ایرج ملک پور.»
2- هوشنگ شیرازی، «تحلیلی از نظریه بوزجانی درباره واریاسیون ماه»