دلايل بطلان نظريّه جبر
علاوه بر اين كه دلايل طرفداران جبر براى اثبات مدّعايشان كافى نيست و در واقع. هيچ دليلى براى اين نظريّه وجود ندارد، چندين دليل وجود دارد كه بطلان اين نظريّه را ثابت مىنمايد :
۱. علم حضورى به آزادى در افعال
روشنترين دليل ردّ نظريّه جبر. وجدان انسان يا علم حضورى او به خود و افعال خويش است. اگر انسان به خود باز گردد و به افعالش توجّه كند، در مىيابد كه عملى را كه اراده كرده و انجام داده. مىتوانسته اراده نكند و انجام ندهد. يا كارى را كه اراده نكرده و انجام نداده. مىتوانسته اراده كند و انجام دهد. از سوى ديگر. معناى اختيار. همين آزادى در انجام دادن و انجام ندادن است.
بر اين اساس، با علم حضورى - كه قوىترين و معتبرترين علم انسان است -. هم بطلان نظريّه جبرگرايىِ ناب. ثابت مىشود (چون انسان به قدرت خويش. علم حضورى و وجدانى دارد) و هم نظريّه جبرگرايى ميانه. ابطال مىگردد (چون انسان به تأثير قدرت خويش بر عمل اختيارىاش نيز علم حضورى دارد).
اين برهان، افزون بر ابطالِ جبر كلامى، جبر اجتماعى. روانى و فلسفى را نيز ابطال مىنمايد ؛ چرا كه هر چند ساختار جامعه و جسم و روان، بر افعال انسان، مؤثّرند و اين تأثير در برخى موارد. فوق العاده زياد است. امّا انسان با علم حضورى در مىيابد كه تأثير عوامل ياد شده. علّت تامّه براى انجام دادن كارها نيست ؛ بلكه او به رغم اقتضائات روانى و اجتماعى، مىتواند راه ديگرى را انتخاب كند.
به ديگر سخن، عوامل روحى و اجتماعى. ممكن است انتخاب يك گزينه را دشوار نمايند ؛ امّا دشوارى، مانع انتخاب انسان نيست و انسان مىتواند در شرايط دشوار نيز انتخاب نمايد. واقعيّت نيز گواه اين مدّعاست ؛ چرا كه به چشم خود مىبينيم كه برخى افراد، به رغم خانواده ناشايست و اجتماع فاسد، راه صحيح