مى‏شوند، موصوف نمى‏گردد؛ ليكن چون خداوند به درون بندگان، آگاه است و مى‏داند كه آنها از كفر و الحاد و گم‏راهى بر نخواهند گشت. لطف و كمك خود را از آنها گرفته است و آنها را به اختيار خودشان گذاشته است».
از ايشان، معناى ( خدا بر دل‏هايشان و بر شنوايى آنان، ختم نموده است )^۱را پرسيدم.
فرمود : "ختم"، مهر زدن به دل كافران است به سبب عقوبت بر كفر آنها. همان طور كه خداوند فرموده : ( خدا به جهت كفرى كه در نهاد آنهاست، بر دل آنها مهر زده است و جز اندكى، ايمان نخواهند آورد )»^۲.
از ايشان پرسيدم : آيا خداوند، بندگان خود را به معصيت، مجبور مى‏كند ؟
فرمود : «خداوند، بندگان خود را صاحب اختيار ساخته و به آنها مهلت داده كه توبه كنند».
گفتم : آيا خداوند، بندگان را به كارهايى كه از طاقت آنها خارج است، تكليف مى‏كند ؟
فرمود : «چگونه اين عمل را انجام مى‏دهد، در صورتى كه خود فرموده است : ( خداوند به بندگان خود، هرگز ستم نمى‏كند )^۳.
امام عليه السلام سپس فرمود : «پدرم موسى بن جعفر از پدرش روايت مى‏كرد كه مى‏فرمود : هر كس گمان كند كه خداوند متعال، بندگانش را به معاصى مجبور مى‏كند. و يا آنها را به كارهايى كه از طاقتشان بيرون است تكليف مى‏نمايد. از ذبيحه او نخوريد. شهادت او را نپذيريد. پشت سر او نماز نگزاريد و به او چيزى از زكات ندهيد».

شرح‏

بحث جبر و تفويض. از ديرباز. ذهن انسان‏ها را به خود مشغول ساخته است. اگر به

1.بقره : آيه ۷.

2.نساء : آيه ۱۵۵.

3.فصّلت : آيه ۴۶.