مرکز نجوم و آسمان‌نما آستان مقدس حضرت عبدالعظیم (ع)

- سوره‌ی یونس، آیه 101.

- سوره‌ی عنکبوت، آیه 20.

- سوره‌ی غاشیه، آیات 17 و 18. 

پس یک بُعد قضیّه این است که گفته روی مبدأ اشیاء مطالعه کنید، تحوّل آن را مطالعه کنید و غیره. این یکی از ابعادی است که قرآن به آن اشاره کرده است. یک بعد دیگری که قرآن اشاره کرده استفاده‌ی مشروع از مواهبی است که خداوند در طبیعت برای ما فراهم کرده، به عنوان نمونه «وَ هُوَ الَّذي سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْكُلُوا مِنْهُ لَحْماً طَرِيًّا وَ تَسْتَخْرِجُوا مِنْهُ حِلْيَةً تَلْبَسُونَها»[1]. پس بنابراین گفته شده استفاده کنید ولی گفته شده که استفاده‌ی مشروع کنید، فساد به پا نکنید. این صریحاً به ما گفته شده است. «وَ لا تَبْغِ الْفَسادَ فِي الْأَرْضِ إِنَّ اللَّهَ لا يُحِبُّ الْمُفْسِدين‏»[2]. از علم سوء استفاده نکنید. از علم امروز و علم جدید حدّاکثر سوء استفاده شده، به طوری که شما می‌بینید پنج شش سال پیش یک فیسلوف بزرگ علم در انگلیس در مجله‌ی بیولوژیک و شیمی مقاله می‌نویسد و در این مقاله می‌گوید باید فلسفه‌ی علم رایج را تغییر داد، عنوان مقاله این است که یک انقلابی در فلسفه‌ی علم لازم است و بعد اشاره می‌کند می‌‌گوید 50 درصد از بودجه‌ی پژوهشی در آمریکا و 30 درصد از بودجه‌ی پژوهشی در انگلیس صرف ساختن وسایل نظامی می‌شود و حرف او این است بنابراین این استفاده‌ی مشروع از علم نیست، ایراد یک فیلسوف علم همین است.

این‌که خداوند می‌فرماید فساد را دنبال نکنید بر حذر داشتن از سوء استفاده از علم است. مثلاً گفته شده «وَ السَّماءَ رَفَعَها وَ وَضَعَ الْميزان‏»[3]، خداوند میزان قرار داده، «أَلاَّ تَطْغَوْا فِي الْميزان‏»، میزان را به هم نزنید، از آن تجاوز نکنید. این یک نکته. نکته‌ی دیگر این‌که در قرآن گفته شده که «كَلِمَةُ اللَّهِ هِيَ الْعُلْيا»[4] و گفته شده که «لَنْ يَجْعَلَ اللَّهُ لِلْكافِرينَ عَلَى الْمُؤْمِنينَ سَبيلاً»[5]. جهان اسلام باید اعتلا داشته باشد و علم یک وسیله‌ی اعتلا است. بنابراین دنبال آن رفتن واقعاً واجب است و جامعه‌ی اسلامی باید دنبال این باشد که «كَلِمَةُ اللَّهِ هِيَ الْعُلْيا» را تحقّق بخشد. به یاد دارم در حدود 30 سال پیش در پاکستان کنفرانسی بود مرحوم ضیاء‌ الحق رئیس جمهور وقت پاکستان ترتیب داده بود تحت عنوان علم و تکنولوژی در سیاست اسلامی در قرن بیست و یکم. یکی از سخنران‌ها آن‌جا سخنرانی داشت، بعد یک خانم بلند شدند پرسیدند اگر واقعاً وضعیّت این است که شما می‌گویید و در قرآن این همه راجع به علم و این‌‌ها سفارش شده پس چرا ما در جهان اسلام این‌قدر عقب هستیم؟ من بلافاصله بلند شدم و گفتم مشکل این است که ما به دستور قرآن عمل نمی‌کنیم، قرآن صریحاً می‌گوید «قُلْ سيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ»، شروع خلقت را بروید تحقیق کنید، از راه تجربه، از راه تأمّل. ما چه زمانی این کار را انجام دادیم؟ کار ما فقط ترجمه از غرب است، فقط یک حاشیه‌ی خیلی کوچکی بزنیم، دنبال نوآوری و نوپردازی و این‌ها هم نیستیم. در همان امتداد حدّاقل نوآوری کنیم.

قرآن صریحاً به ما می‌‌گوید اعتلای جامعه‌ی اسلامی باید هدف باشد و بنابراین این یکی دیگر از پیام‌هایی است که از قرآن می‌گیریم. صریحاً می‌گوید «وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَ مِنْ رِباطِ الْخَيْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ»[6]، ابزار فراهم کنید که قوّت پیدا کنید که دشمنان خدا واقعاً بترسند. ما این‌قدر ضعیف عمل می‌‌کنیم و از علم خود استفاده نمی‌کنیم، علم ما فقط حاشیه‌پردازی است که آن وقت به اکثر چیزها نیاز پیدا می‌‌کنیم، یک تحریم که پیش می‌آید ما را فلج می‌کند. بنابراین این‌ها الهام‌هایی است که باید از قرآن بگیریم که کاری انجام دهیم جامعه‌ی اسلامی واقعاً خودکفا شود. امّا در قرآن یک الهام مهمّی که می‌توانیم بگیریم معرفت‌شناسی است، یک عدّه دنبال این هستند که علم روز را با قرآن تطبیق دهند، به همین دلیل مثلاً می‌بینید در عصر شیخ محمّد عبدو می‌خواهند در مصر اشعه‌ی ایکس را با جن تطبیق بدهند. آن عالم مصری ذرّه را که «فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ‏»[7]، ذرّه را با الکترون تطبیق می‌دهد، به عنوان این‌که الکترون کوچک‌ترین ذرّه است. از کجا می‌دانید کوچک‌تر از الکترون در آینده پیدا نمی‌شود؟

بنابراین قرآن را در معرض علم متغیّر روز قرار بدهیم جفا به قرآن است. ولی ما الهام‌های خیلی بزرگ‌تری از قرآن می‌توانیم در ارتباط با علم روز بگیریم. یکی مسئله‌ی معرفت‌شناسی است. ببینید علم امروز ظاهراً مبتنی بر تجربه و نظریّه‌پردازی است، ظاهر آن این است و این ابزارها رسماً مورد تأیید قرآن است. خیلی صاف و صریح، «وَ اللَّهُ أَخْرَجَكُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهاتِكُمْ لا تَعْلَمُونَ شَيْئاً»[8]، شما به دنیا آمدید هیچ چیز نمی‌دانستید، «وَ جَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصارَ وَ الْأَفْئِدَةَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُون‏». بنابراین گفته شده، صریحاً من در کتاب قرآن و علوم طبیعت مفصّل استدلال کرده‌ام که تجربه به تنهایی کافی نیست باید نظریّه‌پردازی هم باشد. بنابراین تردیدی نیست که روش علم روز مورد تأیید است. یک چیز دیگر، یک مجرای دیگر... پس دو مجرای اوّلی که رایج است مورد تأیید قرآن هم هست تجربه و نظریّه‌پردازی، یک مجرای سومی هم امروز مطرح است که این هم در قرآن وجود دارد و آن الهام و وحی است. الهام مثل آن چیزی که به مادر موسی شد، وحی مثل آن چیزی که به پیغمبران می‌شد. این‌که یک مسئله به ذهن شما برسد در علم امروز هم به شدّت تحت عنوان Intuition مطرح است، شهود. شما می‌بینید که ابن سینا تقریباً هزار سال پیش صحبت این را با استفاده از آیه‌ی قرآن مطرح می‌کند، مسئله‌ی ؟؟ که همین شهود و Intuition باشد. این‌که شما بدون این‌که مراحل وسط را طی کنید فوری به نتیجه برسید.

امروز بزرگ‌ترین دانشمندان هم می‌بینید که اقرار می‌کنند یکی از راه‌ها رسیدن به نتیجه همین الهام است، صریحاً. حتّی دانشمند کیهان‌شناس انگلیسی که به خدا معتقد نیست معتقد است یک چیزهایی را ما به طور غیر عادّی دریافت می‌کنیم و اسم آن را سیگنال کیهانی می‌‌گذارد. می‌گوید شعری که گوته گفته، شعری که شکسپیر گفته، موسیقی که بتهوون گفته همه الهام است، این‌ها چیز معمولی نیست. خود او هم می‌گوید چند مرتبه چنین چیزهایی را داشته است. بنابراین این هم مورد تأیید قرآن است. پس معرفت‌شناسی در قرآن محدودیّتی... معرفت‌شناسی قرآن محدودیّتی ایجاد نمی‌کند، ولی معرفت‌شناسی قرآن یک علامت به شما می‌دهد و آن این‌که یک چیزهایی وجود دارد که شما نمی‌دانید. امروز می‌گویند اگر... دیدگاه پوزیتیویستی که متأسّفانه در این کشور هنوز بر بسیاری از دانشکده‌‌های علم ما حاکم است می‌گوید اگر چیزی از راه حواس ما به آن دسترسی بود این محلّ اعتنا است و اگر از راه حواس در دسترس نبود این محلّی از اعراب ندارد، این جایی ندارد. خیر، ما همه چیز عالم را نمی‌دانیم، «فَلا أُقْسِمُ بِما تُبْصِرُون‏ *وَ ما لا تُبْصِرُون‏»[9]، «سُبْحانَ الَّذي خَلَقَ الْأَزْواجَ كُلَّها مِمَّا تُنْبِتُ الْأَرْضُ وَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ مِمَّا لا يَعْلَمُون‏»[10]. ما خیلی چیزها را نمی‌دانیم و بنابراین این‌که علم را در علم تجربی خلاصه کنیم این‌جا است که علم اسلامی با علم مورد ادّعای بعضی از متفکّران جدید فرق دارد. شما حتّی این نکته را از زبان بعضی از بزرگ‌ترین فیزیک‌دانان و زیست‌شناسان عصر حاضر می‌شنوید که می‌گویند شعور را نمی‌شود با فیزیک توضیح داد و می‌گوید هرگز نمی‌شود توضیح داد. بعضی از مهم‌ترین انسان‌ها در فیزیک مثل شرودینگر، مثل هایزنبرگ، حرف‌ این‌ها این است که شعور را نمی‌شود با فیزیک توضیح داد. اکلسزیست‌شناس برنده‌ی جایزه‌ی نوبل در پزشکی می‌گوید شعور را نمی‌شود با علم رایج توضیح داد.

بنابراین معرفت‌شناسی قرآن که از آن می‌توانید الهام بگیرید وسیع‌تر از معرفت‌شناسی رایج است و اگر مسلمان‌ها به قرآن توجّه داشتند و عوض این‌که بخواهند علم روز را با قرآن تطبیق دهند و یک معجزه دربیاورند اگر توجّه می‌کردند هرگز سراغ یک دیدگاه پوزیتیویستی نمی‌رفتند. بنابراین معرفت‌شناسی قرآن از آن جاهایی است که می‌تواند بسیار برای ما الهام‌بخش باشد. امّا قرآن یک کار دیگر... البتّه همان‌طور که عرض کردم نکته‌ی مهم وسعت معرفت‌شناسی اسلامی نسبت به امور است. شما می‌بینید که آخر قرآن نوزدهم ادّعا می‌شود که ما به آخر علم رسیده‌ایم، به آخر فیزیک رسیده‌ایم. دو دهه مانده به آخر قرن بیستم هم می‌بینید هایکینگ ادّعا می‌کند ما تا آخر قرن به آخر فیزیک می‌رسیم، بعد هم اوّل هزاره‌ی جدید می‌گوید خیر علم هیچ وقت پایانی ندارد. بنابراین قرآن به ما می‌گوید «وَ ما أُوتيتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلاَّ قَليلاً»[11]. ما استکباری که می‌بینیم بعضی وقت‌ها می‌خواهند تکلیف اوّل و آخر عالم را معیّن کنند این‌ را باید از علم روز یاد گرفته باشیم، باید به ما آموخته باشد ما چقدر محدودیّت داریم. الان که بنده در حضور شما هستم حدّاکثر پنج درصد از کلّ مادّه‌ی جهان را می‌شناسیم اسم 95 درصد را مادّه و انرژی تاریک می‌گذاریم، یعنی جنس آن را نمی‌دانیم چیست. بنابراین علم روز محدودیّت دارد البتّه باید از آن کمال استفاده را کرد ولی استفاده‌ی مشروع باید کرد، در جهت خیر انسان‌ها، در جهت برطرف کردن فاصله‌‌ی فقر و غنا.

یکی از این فیزیکدان‌های بسیار برجسته‌ی معاصر که چند سال پیش جایزه‌ی علم و دین را به او دادند گفت امیدوارم در آینده علم بیشتر و بیشتر اسباب بازی برای اغنیاء نسازد، یعنی علم در جهت خیر و رفاه بشر، حفظ تمدّن بشری و نه نابودی بشر باشد. قرآن یک بعد دیگر هم به ما راهنمایی می‌کند آن‌هایی که به علم روز آشنا هستند متوجّه هستند ما این مشکلات را در علم روز داریم و آن موانع شناخت است. همه فکر می‌کنند کاری که در علم انجام می‌شود هر نتیجه‌ای بگیرند این درست است، حرف آخر است. قرآن به ما چیزهایی را می‌‌گوید که جلوی آیینه‌ی شناخت را می‌گیرد، زنگاری روی آن آیینه است مانع می‌شود ما به شناخت صحیح برسیم. این خیلی مهم است و من برای هر کدام از این مواردی که الآن ذکر خواهم کرد نمونه‌های بارزی در علم جدید می‌توانم به شما ارائه دهم. ببینید یکی تبعیّت از خواسته‌های بی‌ارزش است. «وَ إِنَّ كَثيراً لَيُضِلُّونَ بِأَهْوائِهِمْ بِغَيْرِ عِلْمٍ‏»[12]، بدون این‌که علم داشته باشند طالب چیزی هستند. این چیزهایی که در محیط ما مد می‌شود، یک نظریّه‌ای رایج می‌شود، یک کتابی مد می‌شود، یک مرتبه یک میلیون نفر در جهان می‌روند کتابی را می‌خرند، بدون این‌که بدانند چیست، بدون این‌که حتّی بتوانند بفهمند مطالب آن چیست، یک عدّه‌ی زیادی کنکور را انتخاب می‌کنند، فلان رشته را می‌زنند، این‌ها همه مد است، این‌ها همه بدون علم است، این‌ها آفات شناخت است. تعصّبات بیجا، «ذلِكَ بِأَنَّهُمْ كَرِهُوا ما أَنْزَلَ اللَّهُ فَأَحْبَطَ أَعْمالَهُم‏»[13]. ببینید نکته این است وقتی که شما چیزی را دوست ندارید اصلاً به آن توجّه نمی‌کنید.

مثلاً در نظریّه‌ی کوانتوم، در مقابل نظریّه‌ی کوانتوم در فیزیک یک نظریّه‌ی بدیل آمد، از خیلی افراد که پرسیدند چرا به نظریّه‌ی دوم نمی‌گروید حرف آن‌ها این بود که دوست نداریم. چرا دوست ندارید؟ نمی‌توانستند بگویند. من داستان‌های جالبی می‌توانم نقل کنم که به علّت ضیق وقت از آن می‌گذرم. یکی دیگر از چیزهایی که باعث می‌شود انسان اشتباه بفهمد و در فهم خود به خطا برود تکبّر است. صریحاً آیه‌ی قرآن می‌گوید «فَلَمَّا جاءَتْهُمْ آياتُنا مُبْصِرَةً قالُوا هذا سِحْرٌ مُبين‏ * وَ جَحَدُوا بِها وَ اسْتَيْقَنَتْها أَنْفُسُهُمْ ظُلْماً وَ عُلُوًّا»[14]، در مقابل چیزی با این‌که می‌دانستند تکبّر ورزیدند و از پذیرش حق خودداری کردند. باز از آفاتی که قرآن می‌شمارد تقلید کورکورانه‌ی صاحبان قدرت است. ما این را در محیط‌های معمولی دیده‌ایم ولی در محیط علمی کسی باور نمی‌کند، ولی باور کنید در محیط‌های علمی این میزان تقلید بسیار زیاد است و دوست ندارند که کسی خلاف حرف آن‌ها صحبت کند. چند سال پیش ما یک مقاله‌ای فرستاده بودیم پذیرفته بودند، گفتند این پاراگراف را حذف کنید، بدون استدلال فقط این پاراگراف را حذف کنید.

چون این پاراگراف به مذاق داور... چون خود او هم بدلیلی برای این نظریّه داشت دوست نداشت و این زیر آب نظریّه‌ی او را می‌زد، گفت این را حذف کنید. حذف کردیم مقاله را چاپ کردند. منظور من این است که نباید دنبال حبّ و بغض در نظریّه‌پردازی بود. این چیزی است که شما می‌بینید سفارش دانشمندان بزرگ اسلامی بود که الآن متأسّفانه فراموش شده و در محیط‌های علمی ما این حبّ و بغض‌ها را می‌بینیم. عجله در قضاوت، جهل، چیزی را نمی‌دانند ولی روی آن اصرار می‌کنند، «تُحَاجُّونَ فيما لَيْسَ لَكُمْ بِهِ عِلْمٌ»[15]، تأیید و تکذیب‌های بی‌جا. تا چیزی را ندانید تأیید نکنید و تا چیزی را ندانید تکذیب نکنید. به قدری از این در علم امروز سوء استفاده می‌شود، روی تأییدها و تکذیب‌های بی‌جا سوء استفاده صورت می‌گیرد که حد ندارد. من باز در این‌جا مثال‌های بی‌شمار می‌توانم بزنم که به علّت ضیق وقت از آن خودداری می‌‌کنم.

یکی دنبال حقیقت نبودن، «فَقَدْ كَذَّبُوا بِالْحَقِّ لَمَّا جاءَهُمْ»[16]، ببینید دنبال حق نیستند وقتی که به آن‌ها رسید. دنبال حق بودن خیلی مهم است. من در یکی از کتاب‌های خود نقل کرده‌ام علمای اسلامی، ابن سینا، بیرونی، بیهقی، همه اصرار دارند که دنبال حق باشید، نخواهید دنبال طرفداری از این و آن باشید. شما می‌بینید خواجه نصیر در کتاب مصارع المصارع که در جواب شهرستانی می‌نویسد می‌گوید من این کتاب را ننوشته‌ام از ابن سینا دفاع کنم بلکه می‌خواستم جواب حرف‌های سخیف این شخص را بدهم، منظور من دفاع از ابن سینا نبود، تأکید دارند که دنبال حق هستند. این باز از آن چیزهایی است که ما کمتر می‌بینیم. یکی دیگر سطحی‌نگری است که در محیط‌های علمی ما الآن به شدّت رایج است، در غرب هم خیلی وقت‌ها رایج است. من شکایت را شنیدم، این شکایت را از یک فیلسوف انگلیسی، یک خانم پیرزن انگلیسی، فیلسوف برجسته‌ خانم مری میجلی در اسپانیا سخنرانی داشت می‌گفت در علم امروز ما همیشه به سطحی‌نگری قائل هستیم، دنبال سطحی‌نگری هستیم، به عمق اهمّیّت نمی‌دهیم، می‌خواهیم تعداد مطالبی که می‌دانیم زیاد باشد بدون این‌‌که بخواهیم وارد عمق آن‌ها شویم.

قرآن هم می‌‌‌گوید «وَ كَأَيِّنْ مِنْ آيَةٍ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ يَمُرُّونَ عَلَيْها وَ هُمْ عَنْها مُعْرِضُون‏»[17]، توجّهی نمی‌کنند، از خیلی چیزها عبور می‌کنند توجّهی نمی‌کنند. این‌ها مشکلات شناختی است که ما باید به آن توجّه کنیم و دانشمندان اسلامی، کسانی که در چند قرن اوّل دوره‌ی تمدّن اسلامی بودند توجّه کامل به این‌ها داشتند و ما متأسّفانه اکثر آن‌ها را در محیط‌های علمی امروز فراموش شده می‌بینیم. امّا یک مسئله‌ی دیگر که مهم‌ است بُعد علمی قرآن است، تعداد زیادی آیات علمی در قرآن وجود دارد و البتّه از بعضی از این آیات واقعاً می‌شود الهام گرفت و در پرتو علم روز هم خیلی راحت می‌شود بهتر این‌ها را فهمید. «وَ مِنْ كُلِّ شَيْ‏ءٍ خَلَقْنا زَوْجَيْنِ»[18]، دو تا بودن، ثنویّت در ....